Teoretyczne przesłanki ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
FIZYKOTERAPIA
Teoretyczne przesłanki
elektrostymulacji LESS
w leczeniu niskostopniowej skoliozy idiopatycznej
Boczne idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa –
scoliosis idiopathica
(SI) występujące w Polsce u dzieci w dużym stopniu
kształtuje obraz zdrowotny naszego społeczeństwa. Należy jednak mieć świadomość, że leczenie tego schorzenia jest
niezwykle trudne ze względu na bardzo różną etiologię, okres występowania w wieku rozwojowym oraz wymagany, dłu-
gotrwały okres konsekwentnego leczenia.
różnie oceniana. Duży rozrzut procentowy odzwierciedla
różne metody oceny, definiowanie skoliozy oraz zmienną liczbę
dzieci badanych radiologicznie. W Polsce występowanie oma-
wianego schorzenia kształtuje się w granicach od 2% do 14%
i jest uzależnione od badanego regionu, a częściowo również
od interpretacji definicji skoliozy. W Europie najczęściej ocenia
się stopień nasilenia skoliozy od 2% do 3% populacji. Od 80%
do 90% wszystkich skrzywień kręgosłupa stanowią SI.
Naturalny rozwój SI jest bazą do oceny wyników leczenia
zachowawczego tego skrzywienia. Konieczność podejmowania
badań i analiz wymienionego problemu jest bardzo aktualna
w krajach wysoko rozwiniętych, o dużej kulturze społecznej
i medycznej. Zapobieganie rozwojowi SI jest głównym celem
leczenia zachowawczego. Zatem poznanie naturalnego rozwoju
niskostopniowej SI pozwoli na bardziej efektywne działania le-
karskie. Paradoksalnie, stopień trudności w pracach badawczych
nad oceną naturalnego rozwoju SI jest tym większy, im większą
opieką medyczną objęte są dzieci w poszczególnych krajach.
Niemożliwe jest dzisiaj prześledzenie tego procesu w oparciu
o grupy dzieci i młodzieży nieleczonej, więc niemożliwe jest
również wyodrębnienie obiektywnej grupy kontrolnej. Bada-
nia muszą być prowadzone na grupach pacjentów, u których
stosowano leczenie podstawowe kinezyterapeutyczne oraz
u których wdrożono leczenie uzupełniające w postaci elek-
trostymulacji lub gorsetów ortopedycznych.
Warunkiem obiektywnej oceny wyników leczenia zacho-
wawczego progresującej SI wydaje się być również prowa-
dzenie takiej terapii, która jest ukierunkowana na przyczyny
jej powstania. Celowe zatem jest włączenie takiego leczenia,
które dotyka mechanizmów etiopatogenezy skoliozy uważanej
za idiopatyczną. Większość autorów uważa, że pojawiające
się zmiany zanikowe i zwyrodnieniowe tkanki mięśniowej
i łącznej stabilizujących kręgosłup są zmianami wtórnymi
w stosunku do zaburzeń przełącza nerwowo-mięśniowego,
uszkodzeń części czuciowej łuku odruchowego rdzenia
kręgowego lub dysfunkcji centralnego układu nerwowego.
Dlatego też rozważne i umiejętne połączenie rehabilitacji
oddziałującej na układ nerwowy – sterujący oraz na układ
statyczno-dynamiczny kręgosłupa może wywoływać pozytywne
skutki terapii zachowawczej.
W wyniku dotychczasowych własnych prac badawczych,
analizujących działanie bocznej powierzchniowej stymulacji
elektrycznej LESS (
Lateral Electrical Surface Stimulation
)
na organizm zwierząt doświadczalnych i jej wpływ na statykę
kręgosłupa w wieku rozwojowym, zalecono wprowadzenie
do stosowania klinicznego zmodyfikowanej wersji elektrosty-
mulacji, skróconej do 2 godzin na dobę. Dotychczasowe ogólnie
przyjęte 9-godzinne nocne zastosowanie, nieakceptowane przez
pacjentów i ich rodziców, dające efekty uboczne w postaci stresu,
zaburzeń snu, koncentracji i zachowania, a także miejscowych
stanów zapalnych skóry pod elektrodami, zostało zaniechane.
Wstępne roczne i dwuletnie obserwacje kliniczne wykazały
efektywność metody LESS, zwłaszcza przy początkowym kącie
skrzywienia kręgosłupa poniżej 20° według Cobba.
Istnieje wiele publikacji naukowych dotyczących celowości
zastosowania leczenia fizykalnego, jednak naukowe potwier-
dzenie i udokumentowanie bywa często niewystarczające,
zwłaszcza dla udowodnienia skuteczności i celowości danej
terapii. Do oceny zastosowań fizykoterapii w postaci prądu
jednokierunkowego niskich częstotliwości LESS w leczeniu
SI niezbędne są długoterminowe badania eksperymentalne i kli-
niczne. Weryfikacją tych badań w praktyce lekarskiej powinny
być badania kontrolowane na możliwie najliczniejszej grupie
pacjentów i jednocześnie w możliwie najdłuższym okresie
terapii i obserwacji schorzenia, tak aby, porównując końcowe
wyniki terapeutyczne, odnieść je do problemu naturalnego,
ewolucyjnego rozwoju schorzenia – naturalnej historii SI.
Zjawiska naturalnej elektryczności i jej wpływu na organizm
człowieka obserwowano już w starożytności. Źródłami tych
zjawisk były ryby morskie –
węgorz elektryczny
(Gymnotus
electricus))
, drętwa
(Torpedo marmorata)
oraz ryby słodkowodne
– zębacz nilowy elektryczny
(Malopterurus electricus)
. Pierwsze
wzmianki dotyczące tych zjawisk pochodzą z reliefów egip-
skich z okresu przed 2700 lat p.n.e. oraz z papirusów greckich
Arystotelesa czy rzymskich: Scriboniusa Largusa, Klaudiusza
Galena, Macellusa Empiricusa. Akcentowano w nich przede
wszystkim analgetyczne właściwości naturalnych źródeł
elektryczności, których parametry stymulacyjne są podobne
do stosowanych w dzisiejszych czasach, a do takich ustaleń
świat nauki dochodził stopniowo.
Rozwój aparatów do elektrostymulacji mięśni
W latach 50. XX wieku rozpoczęły się intensywne prace nad
konstrukcją aparatów do elektrostymulacji mięśni w zasto-
sowaniu klinicznym. Urządzenia te uwzględniają złożoną
budowę tkanek, na które oddziałuje prąd elektryczny, które
składają się z substancji przewodzących (płyny ustrojowe, cy-
toplazma) oraz z dielektryków (błony komórkowe). Impedancja
elektryczna, czyli opór dla przepływu prądu elektrycznego,
najsilniej widoczna jest w skórze, głównie w części rogowej
naskórka. Rozwiązania konstrukcyjne aparatów uwzględniają
także możliwość pobudzenia tkanek położonych głęboko pod
skórą.
30
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
C
zęstość występowania bocznych skrzywień kręgosłupa jest
 FIZYKOTERAPIA
Wytworzono aparaty pierwszej generacji, konstruowane
w oparciu o technikę analogową wykorzystującą elementy
zminiaturyzowane, takie jak: tranzystory, kondensatory, rezy-
story i inne typowe urządzenia elektroniczne. Równocześnie
rozwijano prace nad miniaturyzacją wymiarów całych aparatów
przed wprowadzeniem ich do codziennego użytku, których
efektem było zbudowanie w latach 60. urządzenia wielkości
przeciętnego pudełka papierosów.
Crochetiere, Dimitrijevic , Liberson, Vodovnik w latach 60.
i 70. rozpropagowali na świecie możliwość używania prądów
impulsowych małej częstotliwości wytwarzanych przez przeno-
śne aparaty bateryjne w zminiaturyzowanej formie. Stosowane
w nich częstotliwości impulsów od 0,5 Hz do 500 Hz są gene-
rowane na zasadzie przerywania prądu stałego, do którego
zalicza się prąd galwaniczny. Źródłem zasilania urządzeń
była bateria elektryczna o napięciu 9,0 V. Bodźce elektryczne
wytwarzane w aparatach oddziałują na układ mięśniowy,
nerwowy obwodowy i ośrodkowy oraz somatyczny i autono-
miczny. Wykorzystuje się trzy rodzaje prądów, w zależności
od kształtu pojedynczego impulsu, doprowadzanych w seriach,
tj. prostokątne, trójkątne i połówki sinusoidy.
Prądy impulsowe małej częstotliwości wykorzystuje się
obecnie w następujących zastosowaniach klinicznych elek-
trostymulacji:
• Elektrostymulacja czynnościowa – FES (
Functional
Electrostimulation
) w celu odtworzenia, zastąpienia lub
podtrzymania funkcji ruchowych w przebiegu uszkodze-
nia układu nerwowego. Stosuje się tutaj między innymi
jedno- i wielokanałowe ministymulatory FES do pobudzenia
nerwu strzałkowego w przebiegu porażenia połowiczego
spastycznego, w celu poprawy efektywności chodu. Sty-
mulacja powoduje unoszenie przodostopia w fazie prze-
noszenia kończyny kroczącej, co ułatwia przenoszenie
porażonej kończyny i poprawia estetykę chodu. Długość
trwania skurczu tężcowego utrzymującego stopę w zgięciu
grzbietowym ograniczona jest do momentu kontaktu pięty
z podłożem. Grac anin, Liberson, Vodovnik zastosowali ten
typ leczenia na świecie już w 1961 roku i kontynuowali
go w latach 70. W Polsce leczenie za pomocą funkcjonalnej
elektrostymualcji z powodzeniem zastosowali Kiwerski, Pa-
śniczek i Weiss w 1969 roku, rozszerzając stopniowo zakres
terapii w latach 70. także do kończyny górnej. W 1988 roku
wykorzystali osiągnięcia techniki komputerowej do opraco-
wania aparatu służącego do sterowania czynnością chwytną
porażonej kończyny. Kontrola czynności układu sterującego
zawierającego mikroprocesory jest oparta na analizie mowy
i rozpoznania komendy wydanej głosem do uruchomienia
zaprogramowanej sekwencji stymulacji poszczególnych
nerwów.
• Przezskórna elektrostymulacja nerwu – TENS (
Transcuta-
neus Electrical Nerve Stimulation
) stosowana jest obecnie
w leczeniu objawów ostrych i przewlekłych stanów bólowych.
Wykorzystuje głównie wyzwalanie się związków opioido-
wych – endorfin przy zastosowaniu prądów impulsowych
od 2 Hz do 10 Hz w postaci nowoczesnej formy elektro-
akupunktury. Częstotliwości od 50 Hz do 100 Hz wykorzy-
stywane są także do działania przeciwbólowego opartego
na zasadach
gate control theory
, teorii Melzacka i Walla
o sterowaniu bramkowym bólu, którzy już w 1965 roku
stwierdzili, że działanie takie związane jest z blokowaniem
bodźców nocyceptywnych na poziomie istoty galaretowatej
wejścia korzeni grzbietowych rdzenia kręgowego. Działanie
przeciwbólowe tłumaczy się także podniesieniem progu po-
budliwości zakończeń nerwowych oraz adaptacją włókien
czuciowych.
• Elektrostymulacja układu nerwowo-mięśniowego – NMES
(
Neuromuscular Electrostimulation
) stosowana jest obecnie
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
31
 FIZYKOTERAPIA
głównie w celu zwiększenia siły mięśni o niezaburzonym
unerwieniu. W zabiegach tych wykorzystuje się impulsy
prostokątne jednobiegunowe, zwykle o czasie trwania
1 ms i częstotliwości od 20 Hz do 50 Hz, podawane w cha-
rakterystycznych seriach, stanowiących programy elektro-
stymulatora, wywołujące skurcz tężcowy.
• Boczna powierzchniowa stymulacja elektryczna – LESS
(
Lateral Electrical Surface Stimulation
) – jest odmianą
prądów NMES pozwalającą na wywołanie skurczów tęż-
cowych mięśni stabilizujących kręgosłup. Prądy stymu-
lacyjne niskich częstotliwości stosowane w fizykoterapii
mają zdolność do inicjacji czynności skurczowej mięśni
w następstwie pośredniego pobudzenia mięśni zdrowych
lub częściowo odnerwionych za pośrednictwem aktywacji
zaopatrujących je ruchowych nerwów somatycznych. Prądy
te nie tylko wyzwalają reakcję miejscową, lecz także działają
ogólnie, wzbogacając mechanizmy fizjologiczne poprzez
wytworzenie potencjału czynnościowego od obwodowych
aferentnych zakończeń czuciowych włókien nerwowych,
przesyłanych do ośrodkowego układu nerwowego. Prądy
niskich częstotliwości zastosowane w LESS oddziałują więc
wielokierunkowo na: proprioceptory włókien mięśniowych,
eksteroreceptory skóry oraz na ośrodkowy układ nerwowy,
a zwłaszcza na układ siatkowaty mózgu.
Ministymulatory jedno- i wielokanałowe zastosował po raz
pierwszy w leczeniu klinicznym skoliozy idiopatycznej Bo-
bechko w 1973 roku w Kanadzie. Zastosował on elektrody
powierzchniowe, a następnie implantowane do mięśni przy-
kręgosłupowych głębokich – międzysegmentalnych, wcho-
dzących w skład prostownika grzbietu. Wykorzystał pogląd,
iż uszkodzenie części czuciowej łuku odruchowego rdzenia
kręgowego jest czynnikiem przyczynowym SI.
Dopiero w 1983 roku Axelgaard wykazał, że przezskórna
powierzchniowa elektrostymulacja za pomocą elektrod krąż-
kowych umieszczonych na skórze pleców pacjenta dała porów-
nywalne, pozytywne, wczesne rezultaty. W wyniku stymulacji
otrzymujemy działanie na receptory skórne, a skurcz tężcowy
mięśnia prowadzi do wyzwolenia odruchów z propriocepto-
rów. Zwiększenie napięcia mięśni może pojawić się nie tylko
w wyniku stymulacji bezpośredniej lub łuku odruchowego,
lecz także w przypadku zwiększenia dopływu pobudzeń toru-
jących lub zmniejszenia pobudzeń hamujących, dopływających
do motoneuronów α lub γ z ośrodków nadrdzeniowych. Two-
rząca się symetria napięć mięśni grzbietu odpowiedzialnych
za prawidłową statykę kręgosłupa doprowadza do korekcji
SI. Pozytywne metody LESS w leczeniu SI stwierdzali także
Altecruse, Brown i Swank.
W Polsce pierwszymi, którzy zastosowali elektrostymulację
w leczeniu SI, byli Weiss i Paśniczek w 1980 roku, Zarzycki
w 1983 roku i Kowalski w 1986 roku. Pod koniec lat 90.
XX wieku i na początku XXI wieku, tj. do 2004 roku, ukazało
się wiele prac eksperymentalnych i klinicznych tych autorów
dotyczących elektrostymulacji. W ostatnim okresie pojawiły
się liczne doniesienia źródłowe, które opisują efekty leczenia
LESS – w Polsce znanej również (od nazwy aparatu) SCOL,
a w krajach zachodnich od aparatu ScoliTron lub od nazwy
Electro Spinal Orthosis
– ESO czy też od skrótu
Surface Elec-
trical Stimulation
– SES, a także
Transcutaneous Electrical
Stimulation
– TCES.
Elektrostymulacja znalazła swoje szerokie zastosowanie
nie tylko w leczeniu SI, lecz także w hemiplegii, paraplegii,
w leczeniu bólu, a nawet stwardnienia rozsianego rdzenia
kręgowego i padaczki. Franek, Kinalski, Kuliński, Mnich i Pa-
śniczek w latach 2001-2005 wydali obszerne prace opisujące
i wyjaśniające zagadnienia nowoczesnej elektrostymulacji
w neurorehabilitacji.
Elektrostymulatory drugiej generacji
W XXI wieku do fizykoterapii wprowadza się elektrostymu-
latory drugiej generacji, wyposażone w układy elektroniczne
analogowe i cyfrowe. Po 2001 roku wprowadzone zostały apa-
raty najnowszej generacji, wyposażone już we dwa wzajemnie
kontrolujące się szybkie mikroprocesory cyfrowe 32-bitowe
DSP (
Digital Signal Processor
), wytwarzające z dużą dokład-
nością wszystkie wcześniej zaprojektowane, złożone sygnały
elektryczne, które są zawarte w pamięci mikroprocesora oraz
realizujące odpowiednie programy pobudzania.
Każdy rodzaj stymulacji zewnętrznej (środowiskowej),
w tym także elektrostymulacja LESS, może zwiększać tempo
zjawisk organicznej plastyczności kompensacyjnej jednostki
ruchowej, także poprzez wzrost liczby kolców dendrytycz-
nych aksonów motoneuronów. Procesom organicznym to-
warzyszą równolegle zjawiska funkcjonalnej plastyczności
kompensacyjnej, czyli procesy zapamiętywania i uczenia
się jednostki ruchowej, związane także ze zwiększeniem
liczby synaps nerwowych i zwiększeniem ich sprawności
funkcjonowania.
W wyniku tych procesów może dojść do pozytywnych efektów
tzw. długotrwałego wzmocnienia synaptycznego – LTP (
Long
Term Potentiation
). Wyjaśnia ono możliwość przetrwania
wzrostu efektywności przewodnictwa synaptycznego przez
okres godzin lub dni. Takich wyników możemy spodziewać
się również po kolejnych, powtarzanych seriach zabiegów
elektrostymulacyjnych LESS. Być może przedawkowanie elek-
troterapii wpływa na proces odwrotny, tj. długotrwałego osła-
bienia transmisji synaptycznej – LTD (
Long Term Depression
),
które może być podstawą do tłumaczenia braku efektywności
długoczasowej, tradycyjnej elektroterapii.
Tak więc istnienie funkcjonalnej i strukturalnej plastyczności
mózgu, komórki nerwowej i jednostki ruchowej mięśnia szkie-
letowego może być podstawą oddziaływań terapeutycznych
neurorehabilitacji, w tym także LESS, wpływającej na korekcję
postawy ciała. Wiadomości te w powiązaniu z najbardziej
powszechnymi teoriami dotyczącymi etiologii skoliozy idio-
patycznej, mówiącymi o zaburzeniach nerwowo-mięśniowych
zlokalizowanych w złączach płytki motorycznej, łuku nerwo-
wego lub też w OUN, mogą przybliżać do prawdopodobnego
rozpoznania przyczyn SI. Najnowsze odkrycia istnienia pla-
styczności kompensacyjnej układu nerwowo-mięśniowego,
wskazują na zasadność powrotu do kompleksowej analizy
metod leczniczych wpływających na mechanizmy dotyczące
normalizacji rozkładu napięć mięśni stabilizujących kręgosłup.
Mogą one być podstawą do wyjaśnienia możliwości terapeu-
tycznych LESS w uzupełnieniu zachowawczego leczenia
SI u dzieci i młodzieży.
elektrostymulacja znalazła
swoje szerokie zastosowanie
nie tylko w leczeniu SI, lecz
także w hemiplegii, paraplegii,
w leczeniu bólu, a nawet
stwardnienia rozsianego rdzenia
kręgowego i padaczki
q
I
r e n e u s z
M. K
o w a l s K I
kierownik Katedry i Kliniki Rehabilitacji,
Wydział Nauk Medycznych
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
32
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
 FIZYKOTERAPIA
Piśmiennictwo
1. Aczel D.A.:
Statystyka w zarządzaniu
. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000.
2. Ahn U.M., Ahn N.,U., Nallamshetty L., Buchowski J.M., Rose P.S.,
Miller N.H., Kostuik J.P., Sponseller P.D.:
The etiology of adolescent
idiopathic scoliosis
. „Am. J. Orthop.”, 2002; 31(7): 387-395.
3. Altekruse F., Heine J.:
Experiences with lateral electric surface stimula-
tion in the treatment of progressive idiopathic scoliosis
. „Z. Orthop.
Ihre Grenzeb.”, 1985; 123(3): 338-346.
4. Anciaux M., Lenaert A., Van-Beneden M.L., Blonde W., Vercauteren M.:
Transcutaneus electrical stimulation (TCES) for the treatment of
adolescent idiopathic scoliosis: preliminary results
. „Acta Orthop.
Belg.” 1991; 57(4): 399-405.
5. Aspegren D.D., Cox J.M.:
Correction of progressive idiopathic scoliosis
utilizing neuromuscular stimulation and manipulation: a case report
.
„J. Manipulative Physiol. Ther.”, 1987; 10(4): 147-156.
6. Axelgaard J.:
Transcutaneous electrical muscle stimulation for the
treatment of progressive spinal curvature deformities
. „Int. Rehabil.
Med.”, 1984; 6(1): 31-46.
7. Axelgaard J., Brown J.C.:
Lateral electrical surface stimulation for
the treatment of progressive idiopathic scoliosis
. „Spine”, 1983; 8(3):
242-260.
8. Białek M.:
PNF w leczeniu skolioz
–
doświadczenia własne
. „Med.
Man.”, 2001; 5(3/4): 28-31.
9. Bigard A.X., Lienhard F., Merino D., Serrurier B., Guezennec C.Y.:
Effects of surface electrostimulation on the structure and metabolic
properties in monkey skeletal muscle
. „Med. Sci. Sports Exerc.”, 1993;
25(3): 355-362.
10. Bobechko W.P. Herbert M.A., Friedman. H.G.:
Electrospinal instru-
mentation for scoliosis: current status
. „Orthop. Clin. North Am.”,
1979; 10(4): 927-941.
11. Bomba G., Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D., Pawlicki R.:
The ef-
fect of spinal electrostimulation on the testicular structure in rabbit
.
„Med. Sci. Monit.”, 2001; 7(3): 363-368.
12. Bradford D.S., Tanguy A., Vanselov J.:
Surface electrical stimulation
in the treatment of idiopathic scoliosis: preliminary results in 30 pa-
tients
. „Spine”, 1983; 8(7): 757-764.
13. Brown J.C., Axelgaard J., Hownson D.C.:
Multicenter trial of a non-
invasive stimulation method for idiopathic scoliosis. A summary of
early treatment results
. „Spine”, 1984; 9(4): 382-387.
14. Bunnell W.P.:
The natural history of idiopathic scoliosis
. „Clin. Ortop.”,
1988; (229): 20-25.
15. Burwell R.G., Dangerfield P.H.:
Pathogenesis and assessment of
scoliosis. In.: Surgery of the spine: a combined neurosurgical and
orthopaedic approach
. (Ed.) Findley G.F.G., Owen R., Blackwell
Scientific Publications, London 1992: 365-408.
16. Cheng J.C., Guo X., Sher A.H.:
Posterior tibial nerve somatosensory
cortical evoked potentials in adolescent idiopathic scoliosis
. „Spine”,
1998; 23(3): 332-337.
17. Cordover A.M., Betz R.R., Clements D.H., Bosacco S.J.:
Natural his-
tory of adolescent thoracolumbar and lumbar idiopathic scoliosis into
adulthood
. „J. Spinal Disord.”, 1997; 10(3): 193-196.
18. Crochetiere W.J., Vodovnik L., Reswick J.B.: Electrical stimulation of
skeletal muscle – a study of muscle as an actuator. „Med. Biol. Eng.”,
1967; 5(2): 111-125.
19. Dobosiewicz K.:
Neurophysiological mechanism of the unloading re-
flex as a prognostic factor in the early stages of idiopathic adolescent
scoliosis
. „Eur. Spine J.”, 1997; 6(2): 93-97.
20. Durmała J., Dobosiewicz K., Jędrzejek H.:
Wpływ metody asymetrycz-
nej mobilizacji tułowia na kształtowanie się kifozy piersiowej
. „Post.
Rehab.”, 2002; 16(4): 33-42.
21. Dutro C.L., Keene K.J.:
Electrical muscle stimulation in the treatment
of progressive adolescent idiopathic scoliosis: a literature review
.
„J. Manipulative Physiol. Ther.”, 1985; 8(4): 257-260.
22. Eriksson P.S., Perfilieva E., Bjork-Eriksson T., Alborn A.M., Nordborg C.,
Peterson D.A.:
Neurogenesis in the adult human hippocampus
. „Nature
Med.” 1998; 4(11): 1313-1317.
23. Eysel P., Hopf C., Schwarz M., Voth D.:
Development of scoliosis
in myelomeningocele. Differences in the history caused by idiopathic
pattern
. „Neurosurg. Rev.”, 1993; 16(4): 301-306.
24. Franek A., Franek E.:
Elektroterapia czynnościowa
. W:
Nowoczesna
elektroterapia: wybór zagadnień
. (red.) Franek A. Dział Wydaw. ŚAM,
Katowice 2001: 60-76.
25. Golik D., Golik M.:
Elektrostymulacja w leczeniu idiopatycznych bocz-
nych skrzywień kręgosłupa. Materiały naukowe IX Sympozjum Sekcji
Spondyloortopedii PTO i Tr
., Łagrów Lubuski. 1993: 118-121.
26. Gracanin F.:
Rola analizy elektrofizjologicznej w badaniach mechani-
zmu skoliozy idiopatyczne
j. W:
Wczesne wykrywanie i zapobieganie
progresji bocznych skrzywień kręgosłupa. Materiały z sesji naukowej
.
PZWL, Warszawa 1983: 43-50.
27. Hadley-Miller N., Mims B., Milewicz D.M.:
The potential role of the
elastic fiber system in adolescent idiopathic scoliosis
. „J. Bone Joint
Surg. Am.”, 1994; 76(8): 1193-1206.
28. Hart J.F.:
Correction of progressive idiopathic scoliosis utilizing neuro-
muscular stimulation and manipulation: a case report
. „J. Manipulative
Physiol. Ther.” 1988; 11(1): 57-58.
29. Hopf C., Sandt E., Heine J.:
The progression of untreated idio-
pathic scoliosis in the x-ray image
. „Rofo. Fortschr. Geb. Rontgenstr.
Nukleardmed.” 1989; 151(3): 311-316.
30. Jacaszek J., Januszko L.:
Funkcjonalna elektrostymulacja
. „Rocz.
Med.”, 1993; 1(2): 406-409.
31. Johnsson G.S., Johnsson V.S.:
Zastosowanie zasad oraz procedur pro-
prioceptywnego torowania nerwowo-mięśniowego (PNF) w leczeniu
niestabilności kręgosłupa lędźwiowego
. „Rehab. Med.”, 2003; 7(2):
25-45.
32. Kahanovitz N., Snow B., Pinter I.:
The comparative results of psycho-
logic testing in scoliosis patients treated with electrical stimulation
or bracing
. „Spine” 1984; 9(5): 442-444.
33. Kane K., Taub A.: History of local electrical analgesia. Pain 1975;
1(2): 125-138.
34. Khan K.S., Kunz R., Kleijnen J., Antes G.:
Systematic reviews to sup-
port evidence – based medicine: how to review and apply findings of
healthcare research
. Royal Society of Medicine Press, London 2004.
35. Kiebzak W.:
Komentarz do artykułu: Czynnościowe zaburzenia
w układzie ruchu – łączenie się w łańcuchy i wadliwe programowanie
.
„Rehab. Med.”, 2000; 4(4): 91-92 .
36. Kin A.:
Radiological and histological studies on the spinal deformity in
hereditary lordoscoliotic rabbits
. „Nippon Seikeigeka Gakkai Zasshi”,
1994; 68(5): 458-469.
37. Kinalski R.:
Zachowanie się potencjałów wywołanych u chorych w
okresie ostrym udaru mózgu
. „Neurol. Neurochir. Pol.”, 2002; 36 (1):
105-111.
38. Kinalski R., Talar J.:
Neurofizjologia kliniczna i wczesna neuroreha-
bilitacja poudarowa
. „Fizjoter. Pol.” 2001; 1 (1): 47-50.
39. Kiwerski J.:
Postępowanie usprawniające po urazach nerwów obwo-
dowych
. „Pol. Tyg. Lek.”, 1971; 26(19): 726-729.
40. Kowalski I.M.:
Boczne idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa – uwagi
o przyczynach powstawania
. „Rocz. Med.”, 1999; 7(1): 117-121.
41. Kowalski I.M.:
Diagnostyczna wartość elektrostymulacji w skoliozie
idiopatycznej
. „Post. Rehab.”, 1998; 12(1): 135-142.
42. Kowalski I.M.:
Electrostimulation as the physiotherapy of idiopathic
scoliosis. In: Free papers 2
nd
World Congress of the International
Society of Physical and Rehabilitation Medicine – ISPRM
(Ed.) Ring
H., Soroker N. Monduzzi Editore S.p.A. – MEDIMOND, Bologna,
Italy 2003: 351-354.
43. Kowalski I.M.:
Kliniczna i doświadczalna ocena wpływu powierzchniowej
elektrostymulacji mięśni na statykę kręgosłupa
. Rozprawa doktorska.
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1997.
44. Kowalski I.M.:
Nowa skrócona metoda elektrostymulacji w doświad-
czeniu na zwierzętach
. „Post. Rehab.” 1999; 13(2): 113-119.
45. Kowalski I.M.:
Nowa skrócona metoda elektrostymulacji w leczeniu
skoliozy idiopatycznej
. „Post. Rehab.” 1999; 13(3): 57-67.
46. Kowalski I. M.:
The influence of central nervous system on shaping
of human body
. „Eurorehab” 2004; 14 (3): 132-136 .
47. Kowalski I.M., Szarek J., Babińska I., Lipińska J., Fabczak J.:
Path-
omorfological characteristic of supraspinal muscles in rabbits after
short - term electrostimulation
. „Pol. J. Vet. Sci.”, 2004; 7(3): 69-72.
48. Kowalski I.M., Szarek J., Fabczak J.:
Effect of stimulation of thoracal
spinal column region on suprarenal gland in rabbit
. „Pathol. Res.
Pract.”, 1997; 193(5-6): 388.
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
33
 FIZYKOTERAPIA
49. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D.:
Some disturbances in course of
experimental short-timed electrostimulation
. „Chin. J. Clin. Rehab.”,
2002; 6(8): 1212-1213.
50. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D., Rymarczyk A.:
Experimental
scoliosis in the course of unilateral surface electrostimulation of the
paravertebral muscles in rabbits: effects according to stimulation
period
. „Eur. Spine J.” 2001; 10(6): 490-494.
51. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D., Talar J.:
Disorders in course of
experimental long-timed electrostimulation
. „Chin. J. Clin. Rehab.”
2002; 6(10): 1526-1527.
52. Kowalski I.M., Szarek J., Zimnoch L., Ronikier A.:
Disturbances in
paraspinal muscles as estimated by histoenzymatic reactions
. „Eu-
rorehab”, 2000; 10(4): 181-187.
53. Kowalski I.M., Szarek J., Zimnoch L., Zarzycki D., Ronikier A.:
As-
sessment of histoenzymatic responses of paraspinal muscles to an
experimental short – timed electrostimulation
. „Eurorehab”, 2002;
12(1): 44-50.
54. Kowalski I.M., Van Dam F., Zarzycki D., Rymarczyk A., Sebastianow-
icz P.: Short - duration electrostimulation in the treatment of idiopathic
scoliosis. „Ortop. Traumatol. Rehab.” 2004; 6(1): 82-89.
55. Kowalski I.M.:, Zarzycki D.:
Postępy w leczeniu zachowawczym sko-
liozy idiopatycznej metodą elektrostymulacji
. „Post. Rehab.”, 2002;
16(3): 33-34.
56. Kuliński W.:
Elektroterapia
. W:
Rehabilitacja medyczna
. (red.) Kwo-
lek A., Wydaw. Med. Urban & Partner, Wrocław 2003: 333-355.
57. Kwiatkowski P., Majcher P., Sobiech M., Fatyga M., Skwarcz A.:
Po-
stępowanie kinezyterapeutyczne w leczeniu skolioz
. „Fizjoter. Pol.”,
2001; 1(3): 298-302.
58. Lewit K., Kolar P.:
Czynnościowe zaburzenia w układzie ruchu –
łączenie się w łańcuchy i wadliwe programowanie
. „Rehab. Med.”,
2000; 4(4): 87-91.
59. Liberson W.T.:
Functional electrotherapy: stimulation of peroneal
nerve synchronized with swing phase of the gait of hemiplegic patients
.
„Arch. Phys. Med. Rehabil.”, 1961; 42: 101-105.
60. Liszka O.:
Spinal cord mechanisms leading to scoliosis in animal
experiments
. „Acta Med. Pol.”, 1961; 2(1): 55-61.
61. Lonstein J.E.:
Natural history and school screening for scoliosis
.
„Orthop. Clin. North. Am.”, 1988; 19(2): 227-237.
62. Lonstein J.E., Carlson J.M.:
The prediction of curve progression in
untreted idiopathic scoliosis during growth
. „J. Bone Joint Surg. Am.”
1984; 66 (7A): 1061-1071.
63. Majcher P., Kwiatkowski P., Fatyga M.:
Wartość kinezyterapii w bez-
operacyjnym leczeniu skolioz idiopatycznych
. „Post. Rehab.”, 2002;
16 supl. 3: 37-38.
64. Miller N.H.:
Cause and natural history of adolescent idiopathic sco-
liosis
. „Orthop. Clin. North. Am.”, 1999; 30(3): 343-352.
65. Mnich Z.S., Kostrzewska A., Czyżewska E.:
Prądy małej częstotliwości
stosowane w fizykoterapii
. W:
Rehabilitacja medyczna
(red.) Kwolek
A., Wydaw. Med. Urban & Partner, Wrocław 2003: 129-146.
66. Nowakowski A., Łabaziewicz L., Skrzypek H.:
Skolioza idiopatyczna
–
epidemiologia i etiologia
. „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1998;
63(4): 317-320.
67. O’Donnell C.S., Bunnell W.P., Betz R.R., Bowen J.R., Tipping C.R.:
Electrical stimulation in the treatment of idiopathic scoliosis
. „Clin.
Orthop.”, 1988; (229): 107-113.
68. Paśniczek R.:
Funkcjonalna elektrostymulacja kończyn
. W:
Rehabi-
litacja pediatryczna – wybrane zagadnienia
. (Red.) Kowalski I.M.,
Lewandowski R., Wyd. 2. Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla
Dzieci w Ameryce, Olsztyn 2005: 118-133.
69. Rutkowska I., Okurowska-Zawada B., Sienkiewicz D.:
Zaburzenia
postawy ciała i skrzywienia kręgosłupa u dzieci usprawnionych w
okresie noworodkowo-niemowlęcym z powodu zaburzeń ośrodkowej
koordynacji nerwowej
. „Post. Rehab.”, 2002; 16 supl. 3: 43-44.
70. Solomonow M., Aguilar E., Reisin E., Baratta R.V., Best R., Coetzee T.,
D’Ambrosia R.:
Reciprocating gait orthosis powered with electrical
muscle stimulation (RGO II). Part 1: Performance evaluation of
70 paraplegic patients
. „Orthopedics”, 1997; 20(4): 315-324.
71. Stępień A.:
Metoda PNF w terapii chorych ze skoliozami o różnej
etiologii
. „Post. Rehab.”, 2002; 16 supl. 3: 47.
72. Swank S.M., Brown J.C., Jennings M.V., Conradi C.:
Lateral electrical
surface stimulation in idiopathic scoliosis. Experience in two private
practices
. „Spine”, 1989; 14(12): 1293-1295
73. Szarek J., Kowalski I.M., Andrzejewska A., Fabczak J.:
Preliminary
assessment of ultrastructural changes in muscle fibres of rabbits after
electric stimulation
. „Rocz. Akad. Med. Bialymst.”, 1997; 42 Supl. 2:
166-169.
74. Szarek J., Kowalski I.M., Andrzejewska A., Lipińska J., Babińska I.,
Felsmann M., Y.:
Ultrastructural characterisctis of supraspinal muscles
in rabbit after short–term electrostimulation
. „Pol. J. Vet. Sci.”, 2004;
7(3): 139-142.
75. Szarek J., Kowalski I.M., Van Dam F., Zarzycki D., Pawlicki R. Fabczak
J.:
Pathomorphological pattern of paravertebral muscles of rabbits
after long-term experimental electrostimulation
. „Pathol. Res. Pract.”,
2003; 199(9): 613-618.
76. Taradaj J.:
Przydatność przezskórnej stymulacji nerwów TENS w le-
czeniu bólu
. „Rehab. Med.”, 2001; 5(4): 93-96.
77. Vodovnik L., Crochetiere W.J., Reswick J.B.:
Control of a sceletal joint
by electrical stimulation of antagonists
. „Med. Biol. Eng.”, 1967; 5(2):
97-109.
78. Weiss M., Paśniczek R.:
Elektrostymulacja w leczeniu zachowawczym
bocznych skrzywień kręgosłupa
. W:
Wczesne wykrywanie i zapobieganie
progresji bocznych skrzywień kręgosłupa. Materiały z sesji naukowej
.
PZWL, Warszawa 1983: 129-132.
79. Wynne-Davies R.:
The aetiology of infantile idiopathic scoliosis
.
„J. Bone Joit Surg. Br.”, 1974; 56(B):565.
80. Wysocki L.:
Elektrostymulacja garbu żebrowego
. „Post. Rehab.”, 2001;
15 (3): 114.
81. Zarzycki D., Skwarcz A., Tylman D., Pucher A.:
Naturalna historia
bocznych skrzywień kręgosłupa
. „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”,
1992; 57 supl.1: 9-15.
82. Zarzycki D., Zarzycka M., Nowak R., Tęsiorowski M.:
Elektrostymu-
lacja w leczeniu skolioz
. „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1991; 56
(1): 9-12.
34
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]