Teoria sytuacji estetycznej

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
MICHAŁ OSTROWICKI
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Teoria sytuacji estetycznej M. Gołaszewskiej
jako fundament estetyki
„Weźmy pod uwagę powszechnie znaną sytuację, gdy człowiek
zachwyca się przedmiotami sztuki czy natury. Uderza go wtedy
wspaniałość i harmonia, różnorodność i jednolitość – coś,
co przerasta jego oczekiwania, a zarazem zaspokaja najgłębsze
tęsknoty za tym, co doskonałe. Mówi się wtedy zazwyczaj
o pięknie”.
(M. Gołaszewska:
Świadomość piękna)
Termin „sytuacja estetyczna” Maria Gołaszewska zaproponowała i sprecyzowała po raz
pierwszy w artykule
I
due poli dell' estetica
1
w 1967 roku. Idea ta została następnie rozwinięta
szczególnie w dwóch pracach:
Świadomość piękna. Problematyka genezy, funkcji struktury
i wartości w estetyce
oraz w
Zarys estetyki. Problematyka, metody, teorie.
W trakcie precyzowania pojęcia sytuacji estetycznej M. Gołaszewska nadała mu sens
egzystencjalny i metafizyczny, tzn. umieściła go w szerszym kontekście związanym z opisem
stosunków człowieka ze światem realnym. Z kolei wartości w sytuacji estetycznej nie są
pojmowane jako byty same w sobie ani idee, ani byty ogólne
2
, ale jako istniejące na jej
gruncie i przejawiające się w stworzonych dziełach sztuki.
Poszerzeniem zagadnień z obszaru estetyki na cały obszar zagadnień aksjologicznych
jest zaprezentowana przez M. Gołaszewską sytuacja aksjologiczna Geneza tej sytuacji tkwi
w problematyce związanej z metafizyką wartości, a centralnym elementem sytuacji
aksjologicznej jest świadomy, wolny, zdolny do autorefleksji człowiek. Jest to związane
z zaproponowaną przez M. Gołaszewską klasyfikacją wartości, gdzie wartością najwyższą
jest człowieczeństwo. Do elementów sytuacji aksjologicznej należy m. in. rzeczywistość
(świat realny), świat wartości (wzory), cel dążeń człowieka, intencje ludzkie, świadome
działanie, rodzaj wyjściowych opozycji tkwiących w świecie i rezultat podjętego działania.
Ze względu na naczelną wartość jaką jest człowieczeństwo, człowiek dąży do
zapoczątkowania w świecie lub w samym sobie pozytywnej przemiany, aby zbliżyć się do
uznawanego przez siebie ideału. W wyniku własnego działania człowiek wytwarza
przedmioty lub stany rzeczy, zgodnie ze swoimi założeniami, co prowadzi do ucieleśnienia
się i dopełnienia wartości. Rezultat ludzkiego działania nie zawsze jest możliwy do
przewidzenia, czasami dzieje się tak, że sytuacja aksjologiczna rozpada się i nie powstaje
1
M. Gołaszewska:
I due poli dell' estetica.
"Revista di Estetica”, A. XII, Fasc. III, IX-XII 1967.
2
M. Gołaszewska:
Istota i istnienie wartości. Studium o wartościach estetycznych na tle sytuacji
aksjologicznej.
Warszawa 1990. s. 45,
żadna wartość dodatnia. M. Gołaszewska zaakceptowała Schelerowskie odróżnienie dóbr
i wartości oraz stwierdzenie, że człowiek realizuje wartości – co nie zawsze się udaje – przy
dążeniu do realizacji dóbr. Ponadto M. Gołaszewska twierdzi, że dobra wykraczają poza
zakres wartości moralnych i mogą stać się nosicielami innych wartości, w tym estetycznych.
Zatem artysta, tworząc dzieło sztuki, nie zmierza do stworzenia np. wartości piękna, ale do
stworzenia dzieła, które byłoby zgodne z jego zamierzeniami artystycznymi. Wtedy samo
dzieło może być wyposażone w takie wartości artystyczne, nad którymi nadbudowują się
wartości estetyczne, a przez to może ono zawierać idee ogólne i indywidualne przekonania
o świecie. W tym celu, w trakcie procesu twórczego, artysta dobiera określone środki
artystyczne w dążeniu do zrealizowania określonej wartości.
Genezą dla takiego pojmowania sytuacji aksjologicznej jest uwikłanie człowieka
w różnego rodzaju opozycje, których jest on zarazem obserwatorem jak i źródłem. Opozycje
zastane w otaczającym świecie docierają do podmiotu i w momencie uświadomienia sobie ich
istnienia i poczucia odpowiedzialności za ich rozwiązanie, ma miejsce początek świadomego
zaistnienia człowieka w sytuacji aksjologicznej. Jednym ze sposobów przezwyciężenia
sprzeczności tkwiących w świecie i w samym podmiocie jest podjęcie własnej inicjatywy
działania. Oznacza to, że człowiek stwarza wtedy stany rzeczy i przedmioty z uwagi na
założony cel i żywioną intencję. Prowadzi to do podjęcia decyzji, dokonania wyboru
i w efekcie do opowiedzenia się po stronie wartości zgodnych z wyznawanymi ideami. Taka
działalność jest najczęściej nastawiona na konkretne dobro, a podstawowym czynnikiem
determinującym ludzkie działanie jest intencja, która bezpośrednio zmierza ku wartości.
Intencja wtopiona jest w całokształt sytuacji aksjologicznej i modyfikowana jest przez inne
czynniki, którymi mogą być decyzje, zamierzenia oraz sam proces działania. Jednak intencja
nie jest czynnikiem decydującym w sytuacji aksjologicznej. Pozostaje ona w zależności od
woli człowieka i jego intelektu. Do czynników intelektualnych, które są istotne w kreowaniu
wartości, należą m. in. władze poznawcze, zdolność do refleksji, zdolność przewidywania
skutków własnych czynów, zdolność orientacji w świecie, wczuwanie się w drugiego
człowieka i rozumienie go, rozpoznawanie jego zamiarów, potrzeb i osobowości.
Do czynników woluncjonalnych można z kolei zaliczyć wolność wyboru i decyzji, które
bezpośrednio wpływają na to, co człowiek zamierza uczynić.
Istotnym elementem sytuacji aksjologicznej jest rezultat działania. M. Gołaszewska
podkreśla, że ważne jest to, co zostało osiągnięte, a nie to, co leżało jedynie w zamierzeniach.
Rezultat działania, efekt — często bywa odmienny od zamierzonego, jego wynikiem jest
wyższa lub niższa wartość, jest różny pod względem jakościowym i podlega ocenie.
Niezgodność zachodząca pomiędzy rezultatem działania i intencjami podmiotu nie przekreśla
sytuacji aksjologicznej do momentu, gdy nie dochodzi do zniesienia wartości
człowieczeństwa. Efekt działania człowieka funkcjonuje w sytuacji aksjologicznej i jako taki
uzupełnia ją.
Ponieważ sytuacja aksjologiczna obejmuje wszystkie czyny ludzkie skierowane na
realizację wartości, a zatem także działalność artystyczną, tzn. proces twórczy, należy
zaznaczyć, że w obszarze tej działalności możemy mieć do czynienia z chybionym rezultatem
— powstaje nieudane dzieło sztuki. Może ono wejść w proces twórczy na dalszym etapie,
który dzięki temu spowoduje powstanie dzieła o większej wartości estetycznej. Z tej
perspektywy, twórczość przedstawia się jako proces tworzenia wartości w sytuacji gry
3
, gdzie
mamy do czynienia z niepewnym rezultatem i gdzie występuje czynnik przypadku
i prawdopodobieństwa. Ponieważ głównym celem działania człowieka ma być powstanie
wartości np. naukowo-poznawczej, estetycznej czy etycznej, wtedy, gdy cel zostaje
osiągnięty, rzutuje to na całokształt sytuacji aksjologicznej, umacnia człowieka w dobrych
3
M. Gołaszewska:
Istota i istnienie wartości.
Op. cit., s. 57:
Estetyka jako teoria gry.
„Studia
Estetyczne” 1982, „Ruch Filozoficzny” 1985. t. XLII, nr 1-2.
intencjach, wzmaga siły twórcze, weryfikuje zdolności i umacnia przekonanie, że wartości są
osiągalne, tzn. możliwe do urzeczywistnienia w świecie realnym.
Wszystkie czynniki sytuacji aksjologicznej pozostają do siebie w takim stosunku, jak
układy względnie izolowane, np. sprzeczności należące do świata wkraczają w tym znaczeniu
w świat człowieka. Systemy, o jakich pisze M. Gołaszewska, takie jak „dobre intencje”,
„zamierzenia”, „rezultaty”, są pod pewnym względem zamknięte wobec siebie, a pod
pewnym — otwarte, czyli, że są one od siebie częściowo zależne. Wszystkie czynniki,
związane z rzeczywistością i człowiekiem, wzajemnie na siebie wpływają, przekształcają się
i dookreślają. Sytuacja aksjologiczna, obejmująca całą problematykę aksjologiczną powoduje,
że sytuacja estetyczna jest jej kategorią. W tym znaczeniu sytuacja estetyczna koncentruje
w sobie problematykę z obszaru estetyki.
We wstępie do Zarysu estetyki M. Gołaszewska stwierdza, że inspiracją do podjęcia
problematyki sytuacji estetycznej była Sartre'owska koncepcja „sytuacji człowieka
w świecie”, związana z przekonaniem, że człowiek nie jest „bytem samym w sobie”, lecz że
jest on ukształtowany przez zdarzenia, że rozwija swoje istnienie w działaniu i sytuacjach,
jakie napotyka w świecie, które go kształtują, choć zarazem sam jest ich twórcą. W tym
kontekście rodzi się opis wzajemnych współzależności pomiędzy artystą, procesem
twórczym, dziełem sztuki, procesem poznania estetycznego i wartościami estetycznymi.
Wokół tych czynników powstaje szereg zagadnień, związanych np. z genezą sztuki,
przeżyciem estetycznym, twórczą pracą artysty, także rolą czynników sytuacji estetycznej
w świecie człowieka. Osobnym zagadnieniem staje się struktura poszczególnych czynników
oraz struktura samej sytuacji estetycznej jako modelu ogólnego. Także powstaje pytanie
odnośnie roli wartości, tzn. czym są, jak istnieją i funkcjonują w dziele sztuki, procesie
twórczym i w doświadczeniu estetycznym. Należy podkreślić, że tak określona sytuacja
estetyczna skupia w sobie wszystkie przedmioty zainteresowania estetyki, wynikające z wyżej
postawionych zagadnień.
Samym terminem sytuacji estetycznej posłużył się Roman Ingarden w wykładzie z roku
1960, kiedy potraktował sytuację estetyczną jako punkt wyjścia dla całej estetyki, zwracając
uwagę na aspekt podmiotowo-przedmiotowy analizy
4
. Jednak R. Ingarden nie posługiwał się
tym pojęciem w takim sensie jak M. Gołaszewska. Sytuacja estetyczna była lub została
określona przez Ingardena jako „spotkanie” twórcy z wytwarzanym przez niego przedmiotem
i „spotkanie” odbiorcy z dziełem sztuki. Pojęcie sytuacji estetycznej było dla niego zbyt
statyczne i dlatego poddał analizie pojęcie „spotkania”
5
, którego nie interpretował jako pewne
zdarzenie, ale jako taki proces, który rozwija się w dłuższym okresie i przebiega w różnych
fazach. W aspekcie podmiotowo-przedmiotowym pisał o czterech czynnikach
przedmiotowych i trzech przejściach (uwzględniających przedmiot i podmiot) sytuacji
estetycznej. Pojęcie sytuacji R. Ingarden traktował na gruncie doświadczenia estetycznego,
opisując je przez wskazanie na proces konkretyzacji, tworzenia przedmiotu estetycznego
i interpretacji. Jakości estetycznie wartościowe, determinujące konkretne wartości estetyczne,
przypisywał dziełu sztuki jako fundamentowi bytowemu dla jakości, a nie tak jak
M. Gołaszewska, wedle której wartości uczestniczą we wszystkich elementach sytuacji
estetycznej. M. Gołaszewska posługuje się szczegółowym opisem schematu sytuacji
estetycznej, a jej istotnym elementem są opozycje należące do świata i ich istota związana
z ich przezwyciężaniem. W tym sensie można powiedzieć, że Ingarden posłużył się pojęciem
4
M. Gołaszewska:
Zarys estetyki.
Warszawa 1986, s. 7; R. Ingarden:
Wykład Xl z 10 maja 1960 r.
W:
Wykłady i dyskusje z estetyki.
Warszawa 1981, s. 173-180 (Zagadnienie sytuacji estetycznej
R. Ingardena zostało także omówione przez Wł. Stróżewskiego we
Wstępie
do
Wykładów i dyskusji
z estetyki):
R. Ingarden:
Studia z estetyki.
Warszawa 1970. s. 40.
5
R. Ingarden:
O estetyce fenomenologicznej.
W:
Studia z estetyki,
t. III. Warszawa 1970, s. 23-25 140-
41.
sytuacji estetycznej, a M. Gołaszewska zbudowała całą teorię. Ponadto Ingardenowskie
rozumienie sytuacji estetycznej jest zakotwiczone w kategoriach wynikających
z ontologicznej analizy dzieła sztuki, co w efekcie uniemożliwia jej komplementarność
w stosunku do np. dzieł awangardy czy przedmiotów natury, traktowanych jako dzieła sztuki.
Należy dodać, że M. Gołaszewska podjęła próbę zastosowania teorii systemów
względnie izolowanych do Ingardenowskiej koncepcji wartości estetycznej. Wyróżnione
przez R. Ingardena elementy budowy wartości estetycznej (np. jakości estetycznie
wartościowe), elementy dzieła sztuki (np. warstwy dzieła literackiego), oraz fazy przeżycia
twórczego i percepcyjnego zostały przez nią potraktowane jako podsystemy systemu
nadrzędnego, którym w takim rozumieniu jest sytuacja estetyczna
6
.
M. Gołaszewska przedstawia schemat sytuacji estetycznej jako ogólny model
teoretyczny w estetyce. Jej podstawowymi czynnikami są: odbiorca, twórca, dzieło sztuki,
świat człowieka i wartości estetyczne, które stanowią wyznacznik sytuacji estetycznej
7
.
Poprzez stosunek do wartości estetycznych, kolejno są rozpatrywane jej elementy,
tzn. odbiorca, twórca i dzieło sztuki. Stąd też wynika typologizacja sytuacji estetycznej, gdzie
kontekst twórcy uwzględnia psychologię procesu twórczego i społeczne warunki osobowości
twórcy. Kontekst dzieła sztuki, w którym uwzględnia się różnorodność dzieł, ich rodzajów
i gatunków oraz kontekst odbiorcy, gdzie uwzględnia się czynniki decydujące o ludzkich
postawach i przeżyciach, wrażliwość, poziom intelektualny, krąg kulturowy, które decydują
o przebiegu doświadczenia estetycznego. Odbiorca dostrzega i współtworzy wartość
estetyczną; twórca, w trakcie trwania procesu twórczego doprowadza do powstania dzieła
sztuki zawierającego wartość, a dzieło sztuki posiada i ma możliwość udostępnienia wartości
odbiorcy. Składniki sytuacji estetycznej, pomimo tego, że pozostają względem siebie
w ścisłej współzależności, posiadają odmienny sposób istnienia, a także rodzaj związku
z nadrzędnym wyznacznikiem sytuacji, czyli wartością estetyczną. Oprócz wymienionych
podstawowych elementów, sytuacja estetyczna zawiera elementy pochodne, będące wynikiem
oddziaływania na siebie elementów podstawowych. Należą do nich m. in. zamierzenia
twórcze artysty, takie, które kształtują samo dzieło lub założenia artystyczne, które dają
wiedzę o konkretnym zamyśle twórczym. Ponadto istnieją trzy metody badania sytuacji
estetycznej, wskazane przez M. Gołaszewską
8
. Pierwszym jest dociekanie związków
i zależności zachodzących pomiędzy poszczególnymi elementami w ujęciu modelowym.
Po drugie, można analizować sytuację estetyczną historycznie, gdzie bierze się pod uwagę
zależności od epoki, czynników kulturowych, społecznych i ekonomicznych. I po trzecie,
można poddać analizie sytuację estetyczną skupiając się na tym, co aktualne w sztuce.
Na podstawie tych trzech metod badania sytuacji estetycznej powstają trzy typy estetyki:
filozoficzna, historyczna i empiryczna
6
M. Gołaszewska poddała analizie systemowej związki pomiędzy dziełem sztuki, artystą, odbiorcą
i wartościami estetycznymi, traktując te elementy sytuacji estetycznej jako systemy względnie
izolowane (M. Gołaszewska:
Ingardenowska koncepcja wartości estetycznej w świetle teorii
systemów względnie izolowanych.
„Studia Estetyczne” t. XXII. Warszawa 1985, s. 89-107.
7
W
Świadomości piękna
M. Gołaszewska wyróżnia 21 elementów sytuacji estetycznej. Oprócz wyżej
wymienionych wyróżnia także założenia artystyczne, realizację dzieła, zamiar artystyczny,
przedmiot estetyczny, rozumienie dzieła sztuki, fascynację estetyczną, proces twórczy, przeżycie
estetyczne, osobowość twórcy i odbiorcy, fascynację naturą, wrażliwość na jakość, wartość
artystyczną. Jako nadrzędny element traktuje wartość estetyczną (M Gołaszewska:
Świadomość
piękna. Problem genezy, funkcji, struktury i wartości w estetyce.
Warszawa 1970. s. 55).
8
M. Gołaszewska:
Fakt i teoria w estetyce (z metodologii estetyki zorientowanej empirycznie).
„Studia
Estetyczne” t. VII. Warszawa 1970, s. 13-14.
Schemat sytuacji estetycznej
Schemat zaproponowany przez M. Gołaszewską opisuje przedmiot estetyki w sposób
najbardziej szczegółowy i fundamentalny, stając się podstawą dla kategoryzowania
i definiowania pojęć estetyki, jak również jest strukturą podstawową dla analizy przedmiotów
estetyki lub szerzej, aksjologii.
Schemat sytuacji estetycznej można traktować jako ogólny w stosunku do budujących
go elementów. Zaproponowane przez M. Gołaszewską podejście, ze względu na strukturalny
charakter sytuacji estetycznej, umożliwia wyróżnienie elementów struktury oraz istniejących
między nimi relacji. W ten sposób pojmowaną sytuację estetyczną można traktować jako
schemat umożliwiający modelowanie rzeczywistych zależności. Jest to schemat teoretyczny,
spełniający zasadniczą funkcję: obrazuje rzeczywiste związki i zależności, jakim podlega
dzieło sztuki (obok innych elementów) w sytuacji odbioru. Jest to struktura hipotetyczna,
odzwierciedlająca ogólne związki konieczne, których głównym elementem jest dzieło sztuki.
Obok wymienionych wcześniej podstawowych jej elementów, w schemacie sytuacji
estetycznej można wskazać relacje istniejące pomiędzy wszystkimi elementami, wśród nich
opisane jako procesy: proces odbioru i proces twórczy.
Sytuację estetyczną, poprzez zaproponowaną budowę strukturalną, można stosować
zarówno dla analizy każdego z problemów estetyki z osobna, jak i całościowo, jako strukturę
mogącą podlegać kolejnym opisom lub interpretacjom, poprzez wskazanie której dąży się do
pojęciowego określenia obszaru badań w estetyce, a także jako strukturę, dzięki której
porządkuje się dotychczasowe kategorie estetyczne. Uwzględnia się tutaj związki konieczne
pomiędzy desygnatami pojęć estetyki i ujednolica problematykę badawczą. Sytuacja
estetyczna pokazuje, że istotnym dla badania w estetyce jest ujęcie wszystkich jej kontekstów
w ścisłej łączności, a analizowanie ich niezależnie od innych elementów prowadzi
do niepełnego opisu badanych elementów jak i zjawisk, którym podlegają (np. dzieło sztuki
w procesie poznania).
Centralnym i podstawowym elementem systemu sytuacji estetycznej jest dzieło sztuki.
Traktowane jako element sytuacji estetycznej, przez sam fakt przynależenia do niej, ma
możliwość ujawnienia własnych elementów struktury, szczególnie takich, które wchodzą
w relacje z elementami struktur pozostałych składników sytuacji. Wszystkie zracjonalizowane
wyznaczniki dzieła sztuki, niezależnie od indywidualnych i historycznych uwarunkowań
sytuacji estetycznej, mogą zasugerować odbiorcy jakiś rodzaj konkretyzacji, tzn. stawać się
przyczyną dla np. emocjonalnej odpowiedzi odbiorcy na wartości. Wtedy ujawnia się
najważniejsza funkcja dzieła sztuki, tj. odsłanianie wartości estetycznych. Dzięki temu
istnieją formalne warunku do wzbogacenia świata człowieka, tzn. umożliwiony jest dostęp
człowieka — poprzez dzieło sztuki — do świata wartości.
Na gruncie sytuacji estetycznej zachodzi przenikanie się różnych co do statusu
ontologicznego bytów, takich np. jak dzieło sztuki i świat wartości, dzieło sztuki i system
[ Pobierz całość w formacie PDF ]