Teozoficzne wizje aktywnosci po ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Karolina Maria HessTeozoficzne wizje aktywności po śmierciWspółczesne, utworzone w 1875 roku Towarzystwo Teozoficzne było bardzowpływową organizacją nie tylko u schyłku XIX wieku, lecz także w latach później-szych. Kiedy jego oddziaływanie w latach trzydziestych i po drugiej wojnie świa-towej bardzo osłabło, nikt nie podejrzewał jeszcze, że w drugiej połowie XX wiekunadejdzie kolejna fala zainteresowań synkretyczną duchowością, której korzeni naZachodzie upatrywać można właśnie w teozofii. „Prorokini” New Age, Alice Bailey,była w wielu tematach spadkobierczynią spuścizny intelektualnej Annie Besant,wieloletniej zwierzchniczki Towarzystwa Teozoficznego (z siedzibą w indyjskim Ady-arze), a także Heleny Pietrowny Bławatskiej, głównej pomysłodawczyni, założycielkii centralnej postaci nurtu.Wpływy tego ruchu na dzisiejszą duchowość są nieocenione, choć teozoficzna spuś-cizna pozostaje wciąż nieznanym lądem także dla badaczy historii intelektualnej Polskii Europy Centralno-Wschodniej. Szczególnie niektóre wątki, takie jak wizje aktywno-ści po śmierci, są tematami rzadko poruszanymi w tym kontekście, a często zupełniepomijanymi. Z perspektywy historii idei jest to jednak tematyka bardzo ważna. Poglądyteozoficzne były odpowiedzią na wymagania i potrzeby epoki – kształtowane i zmienianeprzez kilka pierwszych lat, ukonstytuowały się częściowo na skutek krytyki popularnegowówczas na całym świecie spirytyzmu.Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie rozumienia samej teozofii w obrębietowarzystwa oraz – w zarysie – głównych poglądów na temat konstytucji świata i czło-wieka, które posłużyć mają charakterystyce aktywności po śmierci. W tym miejscu należyzaznaczyć, że poglądy na ten temat kształtowały się w latach siedemdziesiątych i osiem-dziesiątych XIX wieku – teozofia początkowo inspirowana była mistycyzmem i ducho-wością proweniencji egipskiej, czerpała obficie z zachodnich tradycji ezoterycznych.W późniejszym czasie zwróciła swoje poszukiwania na Wschód – najpierw w kierunkubuddyzmu, potem hinduizmu. Stamtąd zaczerpnięto ideę reinkarnacji i uformowanosystem, który zostanie tu pokrótce zaprezentowany.144KAROLINA MARIA HESS1. Teozofia – znaczenieTermin „teozofia” w perspektywie badań religioznawczych oraz studiów nad ezotery-zmem jest używany najczęściej w dwóch różnych znaczeniach. Słowo pochodzi z grekii jest złożeniem terminówθεόςiσοφία, oznaczającym boską mądrość lub Mądrość Boga.Może ono odnosić się albo do koncepcji religijno-filozoficznej, według której praktykimistyczne umożliwiają bezpośredni kontakt z bóstwem1, albo do przekonań członkówTowarzystwa Teozoficznego (powstałego w XIX wieku), które łącząc buddyzm, hinduizmi zachodnie tradycje ezoteryczne, zakładają możliwość osiągnięcia tożsamości z bóstwem2.Przekonania w obrębie pierwszego nurtu, reprezentowanego przez myślicieli uznającychmożliwość intuicyjnego lub wizyjnego poznania istoty Boga, najczęściej opierały się nachrześcijaństwie i są nazywane teozofią chrześcijańską. Wśród nich znajdują się takie postaci,jak Jacob Böhme i Franz Baader (który był między innymi komentatorem pism Böhmego).Jacob Böhme posługiwał się tym terminem bardzo często, umieścił go także w tytułachswoich dzieł, takich jakSześć punktów teozoficznychz 1620 roku. czy177 pytań teozoficz-nych oraz 13 odpowiedzi(praca niedokończona) z 1624 roku. Zakres znaczeniowy teozofiidla tego autora można określić na przykład poprzez odwołanie do wymienionych sześciupunktów: (1) O latorośli trzech principiów. Jakie drzewo lub życie każde z nich rodziw sobie i samo z siebie. Jak powinno się badać i poznawać podstawę natury; (2) O drzewiezmieszania złego i dobrego – czyli o życiu trzech principiów przenikających się nawzajem,jak się jednoczy i trwa w zgodzie; (3) O praźródle nieprzyjemnego przeciwieństwa, z któregowyrasta życie wewnętrznie skonfliktowane; (4) Jak święte i dobre drzewo wiecznego życiawyrasta z wszystkich latorośli trzech principiów, jak przebija się przez nie, a przez żadną niejest ogarnięte; (5) Jak życie w drzewie życia może się zepsuć. Jak z jakości miłości i radościwstępuje ono w jakość nędzy, która jest wbrew wszystkim innym życiom; (6) O życiuciemności, w której mieszkają diabły, jak się rodzi i jaką ma jakość3. Teozofia odnosi siętutaj do całości wiedzy na temat struktury świata, szczególnie jego wymiaru duchowego.Zdaniem Arthura Versluisa chrześcijańską teozofię w tradycji Böhmeańskiej możemyokreślić jako nurt ezoteryczny, charakteryzujący się: (1) skoncentrowaniem na Mądrościlub Wiedzy, (2) naciskiem na bezpośrednie duchowe doświadczenie, (3) spirytualistycznąkosmologią, (4) istnieniem duchowego przywódcy, który prowadzi swój krąg poprzez1 Por.Teozofia,w:Słownik Języka Polskiego PWN,[dostęp: 20.04.2014].2 Antoine Faivre podkreśla, że przez badaczy zachodniego ezoteryzmu teozofia nie jest rozumianaw sensie esencjalistycznym, bazującym np. na etymologii, ale w sensie powszechnie akceptowanymwśród badaczy, czyli albo jako specyficzny nurt ezoteryczny sięgający XV wieku (związany m.in. z takiminurtami i grupami, jak neoaleksandrianie, kabała chrześcijańska, różokrzyżowcy), albo przekonaniamiTowarzystwa Teozoficznego. A. Faivre,Christian Theosophy,w:Dictionary of Gnosis and Western Esotericism,red. W.J. Hanegraaff (z A. Faivre, R. van den Broek, J.P. Brach), Leiden 2006, s. 258–259.3 J. Böhme,Sześć punktów teozoficznych,przeł. Ś.F. Nowicki, Warszawa 2013, s. 7 (por. V–VI).TEOZOFICZNE WIZJE AKTYWNOŚCI PO ŚMIERCI145listy i porady słowne4. Antoine Faivre wyróżnia cztery okresy teozofii chrześcijańskiej,począwszy od wieku XVII po dzień dzisiejszy. Zauważa on, że w założeniach przedstawi-cieli tego nurtu można znaleźć niewiele wspólnych przekonań, można jednak doszukaćsię – poza byciem chrześcijanami – trzech podzielanych przez nich punktów rozważań.Są to:1) Trójkąt: Bóg / Człowiek / Natura.2) Prymat tego, co mityczne.3) Bezpośredni dostęp do Wyższych Światów5.Pierwszy z nich zakłada, że pomiędzy tymi trzema członami istnieje sieć korespon-dencji; teozof wierzy w możliwość pojęcia ich poprzez czynną imaginację. Drugi elementodnosi się do teozoficznej praktyki – ciągłej, twórczej hermeneutyki tekstów religijnych(w większości należących do tradycji judeochrześcijańskiej), która podkreśla elementymityczne6. Punkt trzeci dotyczy wiary, że człowiek ma w sobie władzę – zazwyczajuśpioną, ale zawsze potencjalnie obecną – która pozwala mu połączyć się bezpośrednioz boskim światem czy też wyższymi istotami (dzięki której może ku nim „sięgnąć”).Władzę tę charakteryzuje Faivre jako pochodną obecności specjalnego narządu, pewnegorodzajuintellectus,który nie jest niczym innym jak naszą wyobraźnią, imaginacją – rozu-mianą w quasi-magiczny sposób jako siła zarazem tworzenia i postrzegania. Ten kontaktma pozwalać na eksplorację wszystkich poziomów rzeczywistości, zapewniać pewnegorodzaju wzajemne przenikanie tego, co boskie, i tego, co ludzkie, oraz dawać naszemuduchowi możliwość „usytuowania się” w świetlistym ciele, czyli narodzenia się ponow-nie. Dostrzec tu możemy odniesienie do doświadczenia mistycznego (rozumianego jakodoznanie zjednoczenia bądź poszukiwanie zjednoczenia z bóstwem). Niemniej jednakmistyksensu strictodąży do odrzucenia obrazów, podczas gdy dla typowych chrześci-jańskich teozofów obraz oznacza spełnienie. Faivre podkreśla, że żaden z tych opisówz osobna nie jest specyficznie teozoficzny, ich wspólne występowanie wyróżnia jednakteozoficzny dyskurs (w sensie teozofii chrześcijańskiej)7.Teozofia w obrębie Towarzystwa Teozoficznego charakteryzowana jest inaczej. Źród-łem definicji są teksty założycieli grupy oraz jej późniejszych członków, w tym HelenyPietrowny Bławatskiej. Trzeba tutaj zaznaczyć, że sama autorka nie przypisywała sobieprzytaczanych twierdzeń, miały one być głosem nauczycieli duchowych, Mahatmów8,którzy zdecydowali przekazać mądrość ludzkości, która do niej dojrzała.4 A. Versluis,The Esoteric Origins of the American Renaissance,New York 2001, s. 9. Jako przykładypostaci, które opisują powyższe cztery charakterystyki, autor wymienia członków grup duchowycho charakterze sofijnym, takich jak: J. Pordage, J. Leade, T. Bromley czy J. G. Rapp.5 A. Faivre,Christian Theosophy,s. 259.6 „Wielki nacisk kładzie się na role takich postaci jak Sofia i anioły, które są obecne w Biblii, ale któresą w dalszym stopniu rozwijane poprzez uzupełnienie tej ostatniej przez opowieści o upadku Lucyferai o Przyrodzie, adamicznej Androgyne itd.” (tamże).7 Tamże.8 Listy otrzymywano w latach 1870–1900, czyli do dziewięciu lat po śmierci Heleny Bławatskiej.Zob. J inarâjadâsa C. TheStory of the Mahatma Letters,Adyar 1964.146KAROLINA MARIA HESSOkreślenia istoty teozofii znajdziemy między innymi w dwutomowymKluczu doteozofii9, gdzie doktryna wyłożona jest w postaci pytań i odpowiedzi. Już na początkuautorka wyjaśnia, że nie należy tłumaczyć teozofii w sposób tradycyjny, gdyż zawieraon błąd. Na pytanie, jakie jest właściwie znaczenie wyrazu „teozofia”, odpowiada ona:Boska Mądrość (TheósSophia)lub Mądrość Bogów, tak jak teogonia to genealogiabogów. Słowo greckietheósoznacza „jeden z bogów”, jedna z boskich istot, ale bynaj-mniej nie „Bóg”, w znaczeniu, jakie temu słowu nadaje się w naszych czasach. Nie jest towięc „Mądrość Boga”, jak to niektórzy tłumaczą, lecz mądrość, jaką posiadają bogowie10.Zdaniem Bławatskiej użył go po raz pierwszy neoplatonik Amoniusz Sakkas11i jegouczniowie w III wieku n.e., którzy stworzyli teozoficzny system eklektyczny. Składać się naniego miały trzy działy: wiara w jedną, absolutną, niepojętą i najwyższą Istność Boską, wiaraw wieczną, nieśmiertelną naturę człowieka (będącą emanacją duszy powszechnej i jednakowąz nią pod względem treści) oraz teurgia, „praca boska”, czyli wykonywanie pracy bogów12.Jednym z najważniejszych elementów teozofii jest przekonanie o istnieniu egzoterycz-nej, czyli dostępnej wszystkim, oraz ezoterycznej, przeznaczonej dla wybranych, warstwywszystkich religii, a także filozofii. Z jednej strony zauważyć możemy legitymizację twier-dzeń teozofów poprzez odwołanie do ważnych postaci historycznych, z drugiej – tam,gdzie pojawiają się luki, zostają one wypełnione nową treścią, która ma być ezoterycznymrdzeniem. Jednym z przykładów może być ezoteryczna interpretacja buddyzmu13.Podobne zabiegi można znaleźć w większości początkowych prac towarzystwa, gdziezarówno Platon, Arystoteles, jak i Budda czy Chrystus mieli do powiedzenia coś, czegonigdy oficjalnie nie przekazali. A ten właśnie przekaz ma stanowić istotę ich religii czyfilozofii. W teozofii spotykamy ciągłe napięcie pomiędzy wiedzą i wiarą, ale forma prze-kazu teozoficznych treści miała charakter nawiązujący do nauki, co stało się motywemprzewodnim tego nurtu14.9 H.P. Bławatska,Klucz do teozofii,t. 1–2, przeł. W. Dynowska, Warszawa 1996.10 Tamże, s. 9. Zob.Znaczenie nazwy,tamże s. 10–13.11 Filozof, nauczyciel Plotyna; nie pozostawił po sobie żadnych pism, jego przekonania są jednakznane m.in. dzięki uczniom i komentatorom. Zob. G. Reale,Historia filozofii starożytnej,t. 4, przeł.E.I. Zieliński, Lublin s. 471–480.12 Tamże, s. 9–11.13 Ezoteryczny buddyzm traktowany jest jako jedna z  wielu interesujących tradycji. Zob.H.P. Bławatska,Doktryna tajemna,przeł. W. Dynowska, Warszawa 1996, s. 5: „Ezoteryczna filozofianigdy nie odrzucała Boga w przyrodzie ani też Bóstwa jako absolutnego i abstrakcyjnegoEns.Odmawianatomiast przyjęcia wszelkich bogów religii monoteistycznych, czyli Bogów stworzonych przez człowiekana jego własny obraz i podobieństwo, bluźnierczej i żałosnej karykatury. Nigdy Niepoznawalnego. Nadtokroniki, jakie pragniemy przedstawić, obejmują doświadczenia ezoteryczne z całego świata od początkunaszej ludzkości, okultyzm buddystyczny zaś ma w nim swoje miejsce, nic więcej”. Zob. F. Max Muller,Esoteric Buddhism,„The Nineteenth Century” 1893, May, s. 767–788 oraz A.P. Sinnett.Esoteric Buddhism.A Reply to Professor Max Muller,„The Nineteenth Century” 1893, June, s. 1015–1027.14 Zob. motto Towarzystwa Teozoficznego poniżej. Na temat związków teozofii z  nauką zob.E. Asprem,Theosophical Attitudes towards Science: Past and Present,w:Handbook of the TheosophicalCurrent,red. O. Hammer, M. Rothstein, Leiden, Boston 2013, s. 405–427.TEOZOFICZNE WIZJE AKTYWNOŚCI PO ŚMIERCI1472. Towarzystwo Teozoficzne na świecie i w PolsceCentralną postacią Towarzystwa Teozoficznego i  – jak pisze Joscelyn Godwin– jedną z najbardziej wpływowych kobiet wszechczasów15była Helena P. Bławatska(1831–1891)16. Jej biografie do pewnego momentu oparte są na własnych wspomnie-niach, trudno więc ocenić ich wiarygodność. Wiadomo natomiast, że Bławatska wielepodróżowała oraz że w roku 1874 poznała Henry’ego S. Olcotta, z którym połączyła jąprzyjaźń na całe życie. Już wcześniej Helena miała zostać członkiem pewnej Loży, którejcelem było wyparcie wierzeń spirytystów przez filozofię okultyzmu. Sama Bławatskamiała mieć w tym obszarze duże zdolności17.Pomysł założenia Towarzystwa Teozoficznego wypłynął na wrześniowym spotkaniukręgu osób zainteresowanych okultyzmem w Nowym Jorku, z inicjatywy wspomnianegojuż Henry’ego S. Olcotta oraz Williama Judge’a. Nastąpiło to w październiku w rezydencjiEmmy i Williama Brittenów – na spotkaniu było obecnych około dwudziestu osób, w tymmiędzy innymi Charles Sotheran, Albert Rawson i George H. Felt18. Towarzystwo Teo-zoficzne stało się jedną z najbardziej wpływowych organizacji o charakterze inicjacyjnymw XIX wieku. Na początku rozwijało się bardzo dynamicznie. Jak wynika z danych prze-syłanych z różnych sekcji narodowych do głównej siedziby towarzystwa (którą utworzonow indyjskim Adyarze), po 30 latach funkcjonowania w Ameryce działało prawie 2,5 tysiącaosób, w Wielkiej Brytanii – prawie 2 tysiące, w Indiach – ponad 4,6 tysiąca, a w Holandiii Niemczech – ponad 1100, nie wspominając o innych krajach w Europie i na świecie19.Misja Towarzystwa Teozoficznego w Polsce na początku spotkała się z pewnymitrudnościami organizacyjnymi, mimo podejmowania licznych inicjatyw (w tym mala-rza Kazimierza Stabrowskiego). Zostało ono zarejestrowane dopiero w na początku latdwudziestych XX wieku dzięki staraniom Wandy Dynowskiej Umadevi (1888–1971),późniejszego Sekretarza Generalnego Polskiego TS, i jej współpracowników20. Wśródczłonków i  sympatyków nurtu od początku jego półoficjalnej działalności znalazło15 J. Godwin,Blavatsky and the First Generation of Theosophy,w:Handbook of the TheosophicalCurrent,red. O. Hammer, M. Rothstein, Leiden, Boston 2013, s. 15.16 Na temat życia i twórczości Heleny P. Bławatskiej zob. np. S. Cranston,The Extraordinary Life andInfluence of Helena Blavatsky Founder of the Modern Theosophical Movement,New York 1993. W Polscena temat działalności teozoficznej napisano stosunkowo niewiele. Zob. A.E. Kubiak,Kształtowanie sięobrazu i percepcji kultury Dalekiego Wschodu w Polsce,w:Ruchy pogranicza religii i nauki jako zjawiskosocjopsychologiczne,t. 4, red. T. Doktór, Warszawa 1990: A. Wańka,Teozoficzna panreligia,Szczecin 2006.17 J. Godwin,Blavatsky and the First Generation of Theosophy,s. 17–18. Zob. S. Cranston,TheExtraordinary Life and Influence of Helena Blavatsky,s. 122.18 Tamże, s. 19–20. Zob. J. Godwin,The Theosophical Enlightenment,New York 1994.19 „The Theosophist. A  Magazine of Brotherhood, Oriental Philosophy, Art, Literature andOccultism” 1909, vol. XXX, Suplement.20 Na temat wczesnej historii Towarzystwa Teozoficznego w Polsce zob. K.M. Hess,The Beginnings ofTheosophy in Poland: From Early Visions to Polish Theosophical Society,w : red. I. Trzińska, A. Świerzowska,K.M. Hess [w druku]. [ Pobierz całość w formacie PDF ]