Teatr

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
TEATR
W
INTERPRETACJI
FILOZOFICZNEJ
(gr.

[théatron], od:

[theásthai] – patrzeć, oglądać; łac. teatrum) – miejsce realizowania się życia
człowieka poprzez aktualizowanie osobowych znaków, które przemieniają
(doskonalą) życie ludzkie w jego podmiocie, a nie tylko w jego wytworach (jak
znaki rzeczowe); przedstawienie, w którym zarówno aktor, jak i widz są
współtwórcami, a odgrywane przez aktora losy człowieka (zwł. tragiczne)
spowodowane zaistnieniem zła, poprzez ukazanie sensu zła prowadzą na
drodze oczyszczenia (

[kátharsis]) do realizacji dobrego życia;
budynek, w którym wystawiane są przedstawienia teatralne.
T. jest zjawiskiem (faktem) kulturowym wywodzącym się z obrzędów
religijnych, zwł. związanych z kultem Dioniziosa. Stąd jego rozumienie
filozoficzne jest ściśle związane z realnymi przeżyciami człowieka w
dziedzinie kultury, w tym szczególnie kultury chrześcijańskiej jako rozumnego
dziedzictwa sensu życia człowieka.
C
ZŁOWIEK
AKTOREM
WŁASNEGO
ŻYCIA
. Na budynku londyńskiego teatru „The
Globe” („Pod kulą ziemską”), założonego przez W. Szekspira, widniał napis:
„Totus mundus agit histrionem” („Cały świat gra aktora”), co było swoistą
parafrazą myśli św. Pawła z I Listu do Koryntian (4, 10): „Staliśmy się
widowiskiem światu, aniołom i ludziom”. Miało to wyrażać sens ludzkiego
życia. Każdy człowiek jest bowiem jakby „materializacją” boskiej myśli-idei o
danej osobie, która w ciągu swego życia ma się rozwinąć i dojść do stanu
doskonałości, jaka jest zaplanowana dla tej oto osoby ludzkiej.
Rzeczywistość jest inteligibilna, gdyż przedstawia w swych bytowych
strukturach układ treści, który odczytany przez intelekt buduje racjonalność.
Zatem musi pochodzić od intelektu, który ją stworzył jako inteligibilną, czyli
ontycznie prawdziwą, stanowiącą źródło poznawczej prawdy i racjonalności.
Św. Jan Ewangelista ujął to w Prologu swej Ewangelii: „Na początku było
Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo. Wszystko przez Nie się
stało [...] co się stało. W nim było życie [...]” (J 1, 1–3). Każdy człowiek jest
odwiecznie przez Boga myślany, jako mający żyć własnym, podmiotowym
życiem. Jako myślany przez Boga stanowi ideę-myśl Boga, która jest
jednostkowa i niepowtarzalna. Taka idea w Bogu jest Bogiem, ale dotyczy
ludzkiego konkretu jako stworzonego „poza” Bogiem do życia w czasie. Zatem
każdy z nas jest myślany od zawsze przez Boga i od zawsze jest przezeń
Teatr
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
1
chciany, aby żył, czyli istniał w sobie jako podmiocie osobowym. Człowiek
jest myślany i kochany przez Boga jako szczególny wyraz boskiej
doskonałości, którą ma realizować w swoim życiu osobowym. Osoba ludzka
jest przez każdego doświadczana jako rozumne „ja”, podmiotowo istniejące i
wyłaniające z siebie jako podmiotu akty „moje”. W aktach „moich” ja jestem
stale obecny – immanentny i zarazem wszystkie te akty transcenduję,
albowiem zawsze mogę inaczej i więcej. Stąd wszystkie akty „moje” nie
dorównują „ja”, które jako osoba pochodna od Boga i ku Bogu skierowana,
stanowi swoiste odzwierciedlenie idei Boga o jednostkowym człowieku,
przeznaczonym – jak wskazuje wiara – do uczestniczenia wiecznego w
osobowym trynitarnym życiu Boga i boskiego szczęścia. Każdy z nas, żyjąc i
działając decyzyjnie w aktach rozumnych i wolnych, realizuje boską ideę,
którą o tym człowieku powziął Bóg, stwarzając go osobą – ludzkim „ja”.
Dlatego każdy z nas w swym życiu, czynach, decyzyjnym postępowaniu
„odgrywa” sobie przeznaczoną rolę; jest aktorem własnego niepowtarzalnego
przedstawienia. Stajemy się jakby teatralnym „widowiskiem światu, aniołom i
ludziom”. Jest to jedyna, niepowtarzalna rola dla jednego aktora, którą ma on
odtworzyć wg boskiego scenariusza.
C
ZŁOWIEK
WYPOWIADA
SIĘ
ZNAKAMI
. Gra osobowego życia wyraża się
różnorodnymi znakami; jedynie Bóg „wyraża się i mówi bytami”, człowiek zaś
tylko znakami. Wszystko bowiem co człowiek czyni (poza rodzeniem drugiego
człowieka, w czym uczestniczy Bóg, stwarzając każdą duszę – a przez to
całego człowieka) – czyni poprzez różnorodne znaki. Znaki te przenikają pole
ludzkiego poznania, ludzkiej miłości, a także ludzkiej twórczości. Treść
wszystkich ludzkich czynów i wytworów jest pochodna od rozumu i ludzkiego
poznania, przez to noszą one znakowy charakter, nadbudowany na materiale
zastanym w rzeczywistości. Znakowość wszelkich wytworów pochodnych od
człowieka jest znakowością całej ludzkiej kultury.
Z n a k i r z e c z o w e i p o z n a w c z e . Na co dzień, posługujemy się
znakami rzeczowymi, poznawczymi. Mowa, pismo, jakieś rysunki, jak znaki
na drogach, są tymi znakami rzeczowymi, które umożliwiają międzyludzkie
komunikowanie się i rozumne życie.
Podstawowym i naczelnym typem znaku jest wytwarzane przez nas
pojęcie, które konstruujemy, gdy dokonujemy poznania jakiejś rzeczy, np.
Teatr
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
2
człowieka, konia, drzewa, samochodu itd. W poznawanej rzeczy ujmujemy jej
„istotne” czy też charakterystyczne cechy, zestawiamy je ze sobą na wzór
rzeczy, wiążąc w jedną znakową wiązkę korelatów – relacji. Jest to szczególnie
widoczne w poznawaniu dokonywanym przez dzieci, które pytają: „co to
jest?”, wskazując na widzianą rzecz. Wówczas dając ogólną odpowiedź,
wskazujemy dodatkowo na poszczególne cechy-elementy rzeczy, np. u krowy
na głowę, tułów, rogi, by z ukazanych cech-elementów można było utworzyć
sobie jakiś obraz-znak samej krowy i przez to wstępnie rozumieć, co to jest
krowa. Rozumienie dostrzeganego przedmiotu przez utworzenie pojęcia jako
znaku samej rzeczy jest istotnym momentem ludzkiego poznania znakowego.
W pojęciu, jako skonstruowanym znaku, dostrzegamy różnorodne korelaty
relacji konstytuujące znak-pojęcie. Ujęte samo w sobie pojęcie jest splotem
korelatów w relacji ujętych charakterystycznych cech rzeczy. Dostrzeżenie
korelatów wzajemnie się uzasadniających i rozumienie zachodzących tu relacji
decyduje o pojęciowym rozumieniu rzeczy poznawanej, która sama w sobie
jest też relacyjną jednością konstytuujących ją elementów.
Prócz relacji konstytuujących znak dostrzegamy w utworzonym pojęciu-
znaku także inne relacje, jak relację pochodności samego pojęcia od
poznającego podmiotu (do tego stopnia, że tworzący pojęcie-znak jest jego
sprawcą). Ponadto pojęcie jest też w relacji do innych pojęć-znaków,
umożliwiających powstanie i rozumienie danego pojęcia, które nie jest jakąś
samotną, odizolowaną „wyspą”. W pojęciu-znaku istnieje także relacja do
znaków wtórnych (umownych) a więc znaków danego języka, czyli słownych
lub pisemnych wyrażeń językowych np. „krowa”, „vacca”, „die Kuh”.
Człowiek bowiem lepiej poznaje swe pojęcie, „wypowiadając się”
wewnętrznie nie tylko poprzez system pojęć, ale również używając umownych
znaków językowych. Zatem w akcie intelektualnego poznania i rozumienia
pojęciowego posługujemy się znakami naturalnymi i umownymi, będącymi w
relacji z rzeczą poznawaną, z innymi znakami naturalnymi i umownymi oraz z
osobą-twórcą znaku i osobami adresatami wytworzonego pojęcia. W
spontanicznym akcie poznania nie dostrzegamy jednak pojęć, a tylko samą
rzecz poznawaną, gdyż pojęcia jako znaki są „przezroczyste” i odniesione do
poznawanej rzeczy nie zatrzymują na sobie uwagi poznawczej. Trzeba dokonać
aktu refleksji, by uświadomić sobie, że to właśnie wytworzone przez nas
Teatr
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
3
pojęcia-znaki pośredniczą nam w poznaniu samej rzeczy, o której
wytworzyliśmy sobie spontanicznie znak poznawczy.
Z n a k i k o n w e n c j o n a l n e i k u l t u r o w e . Oprócz znaków
naturalnych, przezroczystych, jakimi są pojęcia, tworzymy świadomie lub też
świadomie przyjmujemy szereg znaków umownych, narzędnych, językowych,
służących nam w porozumiewaniu się między sobą. Takimi znakami są: mowa,
śpiewy, pismo, ekspresja, ruchy motoryczne i wszystko to, co człowiek w
swym kulturowym działaniu tworzy-produkuje. Wypowiadamy się jako ludzie
poprzez znaki, bo ludzki język (mowa, pismo) jest znakiem – narzędziem
umownym znaku naturalnego, jakim jest pojęcie. Każdy zaś wytwór kulturowy
jest wtórnym znakiem (intencjonalność wtórna) znaku pierwotnego (planu) idei
artysty (rzemieślnika), kierującego ludzką twórczością i wytwarzaniem.
Komunikowanie się międzyludzkie jest możliwe tylko poprzez różne systemy
znaków, nie istnieje bowiem jakieś bezpośrednie przenikanie osób i rzeczy.
Życie intelektualne i emocjonalne człowieka ujawnia się tylko poprzez znaki;
dotyczy to również dziedziny twórczości artystyczno-technicznej, w której
wytwarza się wtórne, zawarte w materiale pozapsychicznym, treści powzięte w
pierwotnym planie-idei. Stąd wszystkie twory kulturowe (np. miasta, drogi,
samoloty, komputery) posiadają jedynie znakowy charakter bytowania zależny
od pierwotnej idei-myśli twórcy. Pole kulturowej twórczości jest bytowaniem
znakowym wtórnie intencjonalnych treści, mimo ich niekiedy mocnego
podłoża bytowego w postaci granitu, marmuru, metalu... A zatem żyjemy w
kulturowym systemie znaków i komunikujemy się między sobą przy pomocy
różnorodnych systemów znaków, będących (jako przez nas wytworzone)
wiązkami korelatów w relacjach czytelnych tylko dla rozumu, który jest twórcą
znaków. Świat relacji znakowych – bogato rozbudowanych – jest światem
specyficznie ludzkich przeżyć osobowych, wyrażających się w
najróżnorodniejszych formach i dziedzinach poznania, moralnego działania
oraz twórczości. Poprzez znakowe przeżycia i działania człowiek realizuje
siebie po ludzku w prawdzie, dobru i pięknie, stanowiących transcendentalne
właściwości bytu, który swą bytowość realną czerpie z Bytu Pierwszego –
Absolutu.
C
ZŁOWIEK
JAKO
ZNAK
OSOBOWY
. Świat znaków rzeczowych, jako
specyficzne środowisko człowieka, tak absorbuje ludzkie poznanie, że nie
Teatr
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
4
dostrzega się – może bardziej podstawowej dziedziny – znaków osobowych,
które do pewnego stopnia odsłaniają i ujawniają samą istotę t. T. nie
wyczerpuje całej dziedziny znaków osobowych, stanowi jednak ilustrację
realizowania życia człowieka poprzez ich aktualizowanie i urzeczywistnianie.
Znaki osobowe przemieniają (doskonalą lub deterioryzują) ludzkie życie w
samym osobowym podmiocie, a nie tylko w jego wytworach. Znaki rzeczowe
są przyporządkowane ludzkiemu „mieć”, zaś znaki osobowe wiążą się raczej z
ludzkim „być”.
C z ym s ą z n a k i o s o b o w e ? Czy stanowią one jakiś oddzielony
obszar znaków, które nie mają styczności ze znakami rzeczowymi? Raczej nie!
Znaki osobowe są nakierowane i przyporządkowane zasadniczo modyfikacji i
ukształtowaniu podmiotu-osoby, wg „zadanej” idei, a mniej przekształcaniu
materiału pozapodmiotowego, jak to ma miejsce w typowych znakach
rzeczowych, zwł. umownych (narzędnych); aczkolwiek przekształcenie
pozapodmiotowe suponuje już nowe „kształty” (przynajmniej poznawcze)
samego podmiotu. Dlatego też znaki rzeczowe i osobowe są utworzone przez
osobę i w bycie osobowym pierwotnie się stykają.
W znakach osobowych chodzi jednak o takie ukształtowanie poznania,
emocji i związanych z nimi ruchów motorycznych, by dzięki temu zmieniać
człowieka jako podmiot osobowy i dostosować go do wzoru-idei, który
dostrzegamy. Idee te w poznaniu i miłości-chceniu i ich cielesnej ekspresji
muszą być realizowane w osobowy sposób. Znaki bowiem osobowe nie
podlegają jakiemuś ogólnemu schematowi, ale (tak jak sam osobowy podmiot)
są niepowtarzalne; są wyrazem jednostkowego bytu osobowego. Angażują one
osobiste poznanie, osobiste chcenie-miłość (w kontekście uczuć), osobistą
cielesną ekspresję dla oddania i zrealizowania idei-wzoru (zapisu i reżyserii)
przez osobowy podmiot. Tu leży zasadnicza różnica pomiędzy znakami
rzeczowymi, poprzez które komunikujemy się, mniej lub bardziej precyzyjnie,
między sobą, a znakami osobowymi, poprzez które przekształcamy nas samych
i sami sobą wyrażamy przeżywane treści poznawcze, aby – wyrażając je – stać
się nimi w realizowanym akcie przeżycia. Jeśli znaki rzeczowe są tym
doskonalsze, im bardziej są ujednolicone (jednoznaczne) – to, znaki osobowe
są tym doskonalsze, im bardziej „modyfikują” i odpowiednio kształtują sam
podmiot w jego osobowym działaniu, a więc w jego osobistej i niepowtarzalnej
Teatr
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]