Teoria Literatury - Zagadnienia ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1. POJĘCIE POEZJI I JEJ ODMIAN W „POETYCE” ARYSTOTELESA
POEZJA- to sztuka poetycka, czyli trwała poetycka dyspozycja do opartego na trafnym rozumowaniu- tworzenia.
Poezja jest sztuka naśladowczą, czyli trwała dyspozycją do twórczego naśladowania. Oprócz poezji do sztuk
mimetycznych należą:
-plastyka,
-taniec,
-muzyka.
Mimesis = odwzorowanie
Klasyfikacja sztuk poetyckich, czyli naśladowczych:
-
epopeja,
-
tragedia,
-komedia,
-dytyramb,
-muzyka na aulos (flet) i cytrę
Różnią się środkami, sposobami, przedmiotami naśladowania.
Środki:
Sztuka słowna wykonuje : rytm, melodię, słowo.
Najważniejsze jest , że sztuka poetycka naśladuje.
Forma nie jest ważna.
Przedmioty:
Sztuka poetycka przedstawia postaci:
-lepszymi- upiększanie rzeczywistości (Homer i tragedia antyczna),
-gorszymi- karykatura (komedia antyczna).
Sposoby naśladowania, czyli forma podawcza:
-opowiadanie- wcielenie się w inna postać (Homer) lub we własnym imieniu (dytyramb),
-oddanie głosu postaciom (dramat).
Podział poezji na jej odmiany opiera się na kategorii gatunków, nie ma kategorii rodzajów. Brak tu liryki jako
twórczości pieśniowej, bo nie ma ona podstawowej istotnej cechy twórczości poetyckiej- nie jest mimetyczna.
Geneza sztuki poetyckiej, tj. literatury pięknej:
-
naturalna
zdolność człowieka do naśladowania,
-naturalne odczuwanie melodii, rytmu,
-
odczuwanie przyjemności z dzieła mimetycznego.
Bardziej interesowało Arystotelesa dobro w sztuce i poezji rozumiane jako ich pożyteczność niż antyczne i
poetyckie piękno (cecha sama w sobie, rodząca estetyczna przyjemność).
Piękno = wielkość + ład + porządek + proporcje
Poezja- jako twórcze działanie, przypomina proces naturalny. Poeta jako podmiot owego działania staje na miejscu
natury, działalność uzależniona od „dobrej natury- wrodzonych predyspozycji do tworzenia.
2. KATHARSIS I MIMESIS W „POETYCE” ARYSTOTELESA
Mimesis-
od funkcji mima (gra- akcja), jedyna kategoria, łącząca poezję i twórcze naśladowanie. Twórczo
naśladując przyrodę, można ja przedstawić taką, jaka jest lub brzydszą
Zdarzenia przedstawione nie są realne (rzeczywiste), a możliwe na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności.
Twórca może przedstawić rzeczywistość taką, jaka jest, ale też taka jaka powinna być lub nawet taką, której nie
ma, a jej istnienie w realnym świecie jest niemożliwe. Naczelną zasadą jest tylko zasada prawdopodobieństwa-
eliminacja przypadkowości w doborze i układzie elementów świata przedstawionego. Staje się on dzięki
mimetyczności autonomiczny (odmienny ontycznie od realnego).
PROCES MIMETYCZNY:
-tworzenie świata przedstawionego, co nie jest równoznaczne z kopiowaniem rzeczywistości
-mimesis- rzeczywistość przedstawiona w dziele sztuki; dziś- fikcyjność.
1
Z „Poetyki” Arystotelesa:
poezja, taniec, malarstwo- to formy naśladowania,
u Platona mimesis to kopiowanie, tworzenie lustrzanego odbicia rzeczywistości,
mimesis- akt twórczy, akt kreowania rzeczywistości potencjalnej, ale odkrywanej;
najwyższy twór procesu mimetycznego to tragedia;
zasada prawdopodobieństwa pozwala wyeliminować wszelka przypadkowość w doborze przedstawionego
świata;
rzeczywistość ta jest tworzona przez zamysł artysty, istnieje analogia do świata realnego;
przedstawiony świat jest autonomiczny, zbudowany ze składników:
-przedmiotów naśladowania,
-środków, czyli tworzywa, jakim posługuje się naśladowca,
-sposób, forma, w jakiej przebiega proces naśladowczy,
umiejętność naśladowania nie jest tym samym co tworzenie przez sztukę wiernego obrazu rzeczywistości,
to raczej przedstawienie w sposób artystyczny,
Arystoteles z pojęciem mimesis wziął obok koncepcji twórczości pewna reprezentatywność, połączona z
odtwarzaniem przez sztukę podobizny istniejącej rzeczywistości,
Teoria Arystotelesa opiera się na przeświadczeniu, że poezja ma charakter mimetyczny,
Zakres mimesis jest szerszy niż pojęcie- poezja, stąd 3 aspekty:
-przedmiot,
-środki,
-sposób,
Dzięki nim sztukę poetycka odróżnia się od innych sztuk, bo posługuje się innymi środkami. Pozwala też podzielić
sztukę poetycką na gatunki i rodzaje literackie (sztuki: tragiczna, komediowa, epicka, itd.)Tragedia posługuje się
słowem, rytmem, melodią.
KATHARSIS-
kategoria psychologiczna, ściśle związana z tragedią, która w czasie oglądania ma wzbudzić litość i
trwogę (= współczucie i strach) i przez to „oczyszczać te uczucia. Oczyszczanie to ma dokonywać się przez
przeżycie litości (nad postacią szlachetną, cierpiącą niesłusznie) i trwogi ( przez wczucie się w los postaci, który
może się nam przydarzyć). Litość i trwogę w tragedii może wzbudzić:
-
widowisko (gorszy sposób),
-
układ zdarzeń, fabuła (lepszy sposób).
3. EPOS I TRAGEDIA W „POETYCE” ARYSTOTELESA
Wykład o tragedii rozpoczyna Arystoteles w 6 rozdziale „Poetyki.
Tragedia to:
-naśladowcze przedstawienie akcji (wtedy fabuła [mythos] jest najważniejsza);
akcja: poważna (bo świat tragedii jest lepszy niż rzeczywisty),
skończona ( zamknięta całość musi mieć początek, środek i koniec);
posiadająca odpowiednie wielkości (taka, która jest łatwa do zapamiętania w całości).
(Fabuła dla Arystotelesa jest odpowiednio długa, jeśli w jej ramach jest możliwe przejście w tragedię- ze szczęścia
w nieszczęście przez zbłądzenie, a w komedii- z nieszczęścia w szczęście).
- język jest ozdobny (-decorum- t, jak się mówi w danej sytuacji) i odmienny w różnych częściach dzieł
(zróżnicowanie na partie mówione, śpiewane- autor mówi od siebie, daje głos postaciom, forma dramatyczna a nie
narracyjna);
- przez wzbudzenie litości i trwogi– by doprowadzić do oczyszczenia z tych uczuć -katharsis-cel przypisany
tragedii.
Składniki tragedii:
Fabuła
[mythos] - najważniejsza, ponieważ celem tragedii jest naśladowanie akcji,
Charakter postaci
[ethe] - zespół cech wewnętrznych postaci, popychający je do poczynań
Myślenie
[dianoia] - jest ono też głównym celem ( zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji
jest istotne, tym zajmuje się „Retoryka);
Język (wysłowienie
) [leksis] - kompozycja słowna, posiadająca formę wiersza i dialogu- związana z formą
języka.
Widowisko
[opsis] - najluźniej związany ze sztuką poetycka element, ale odbiorcy lubią efekty
widowiskowe. Wykorzystywane najbardziej, gdy fabuła jest słabo napisana. Jest ono dość konwencjonalne.
Śpiew
[melopoiia]-
najważniejsza ozdoba tragedii, nie jest elementem przebiegu zdarzeń, nie łączy się z
postaciami.
2
Arystoteles jest zwolennikiem JEDNOŚCI AKCJI (o jedności miejsca i czasu nie mówi bezpośrednio).
Fabuła prosta
[haploi]- zdaniem Arystotelesa najmniej wartościowa, epizodyczna, dodawanie epizodów, które
łącza się przez bohaterów, a nie przez związki logiczne, przyczynowo- skutkowe. Jest to pisanie sztuki dla popisów
aktora, a nie maja one wartości dramatycznych.
Fabuła zawikłana
[peplegmeoi] - ma perypetie lub/ i rozpoznanie.
Perypetia
- najmocniej budują dramat: litość i trwogę. Zmiana biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom
działania postaci, np. Edyp chce przeciwstawić się przepowiedni a nieświadomie ją wypełnia.
Rozpoznanie
[anagnorisis]
-
zwrot od nieświadomości do rozpoznania:
- zewnętrznego- ( znamię Orestesa w „Elektrze),
- wewnętrznego- wyżej cenione przez Arystotelesa, np. Edyp rozpoznaje siebie jako
zabójcę ojca.
Pathos
– trzeci składnik fabuły; bolesne lub zgubne zdarzenie np. naoczne przedstawienie , zabójstwa, śmierci,
rozpaczy
Z „Poetyki Arystotelesa:
-wg Platona katharsis- oczyszczenie jako stan zdrowia fizycznego, katharmos- oczyszczenie duchowe;
-w renesansie: klasycznie dominuje interpretacja etyczna (funkcja etyczno- moralna sztuki);
-interpretacja medyczna np. Milton;
-interpretacja religijna;
- interpretacja estetyczna - oczyszczenie estetyczne;
- interpretacja estetyczno - intelektualistyczne;
Tragedia:
-naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej posiadającej odpowiednią wielkość.
-wyrażanie jej stylem ozdobnym i odmiennym w różnych jej częściach,
- przedstawienie w formie dramatycznej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia
uczuć.
4. KRYTERIA OCENY DZIEŁA W „POETYCE” ARYSTOTELESA
Przykładem różnego rodzaju zastrzeżeń do poezji są zastrzeżenia co do epopei.
Rodzaje błędów:
dotyczą samego języka,
-artyzmu- sposobu przedstawienia przez język,
-kreacji,
-dotyczą błędów samej sztuki poetyckiej,
Te błędy są ważniejsze.
Odnośnie świata przedstawionego,
-dotyczą błędów, które pojawiają się przy naśladowaniu.
Homerowi wytyka się błędy co do:
-
świata przedstawionego
-
Obrona przed tym. Poeta nie jest zobowiązany do przedstawiania rzeczywistości taką, jaka jest - może ukazywać ją
lepiej lub gorzej niż jest w rzeczywistości. Może się też powołać na opinię ludzką (wystarczy, że taka istnieje).
Gdy wprowadzane jest cos niemożliwego, jest akceptowane, gdy pojawia się artyzm. Błędy te podporządkowane są
efektowi artystycznemu, ale trzeba sprawdzić, czy bez tego błędu będzie efekt artystyczny.
-
stosowności-
Pospolitość bohatera tragicznego mowie- tu chodzi o problem: kto mówi do kogo i w jakiej sytuacji. Inaczej będzie
mówił król, a inaczej posłaniec. Problem odnalezienia ZŁOTEGO ŚRODKA.
-Stylu
-
przenośnie i glossy.
3
5. GŁÓWNE TWIERDZENIA „RETORYKI” ARYSTOTELESA
Arystoteles – Retoryka
Ogólny kształt retorycznej semantyki i poglądów normatywnych ustalił się w Grecji i Rzymie. Narodziny i rozwój
sztuki wymowy i teorii tej sztuki zwykła się wiązać z warunkami politycznymi stwarzanymi przez demokrację
ateńską. Istotnie agora ateńska sprzyjała kulturze publicznego sporu na przełomie V i VI w.p.n.e.
To na Sycylii działał Koraks, który miał być autorem pierwszego podręcznika wymowy.
Dla prezentacji retoryki ważny jest Isokrates, to od niego pochodzi podział retoryki na „części sztuki: inwencję –
wybór tematu, memoriał – zapamiętanie, dyspozycja – kompozycja wypowiedzi,, pronuncjacja – wygłaszanie,
elokucję – kształt stylistyczny.
Swój program wyłożył w mowie „Przeciw sofistom; uważał, że niebezpieczeństwem dla sztuki wymowy jest
korzystanie z gotowych wzorów, z katalogów form.
W jego koncepcji pojawia się postulat talentu i wykształcenia mówcy, czyli rozwijanie wrodzonych zdolności
nieustannym ćwiczeniem.
Gorgiasz to postać historyczna, sławny mówca, teoretyk, nauczyciel wymowy.
Dzieła:
„Techne – sztuka w domyśle retoryczna
„Pochwała Heleny
Potrafił pisać pochwały i nagany jednocześnie tego samego przedmiotu, ocena bowiem zależy od przyjętego punktu
widzenia. Usiłował zatrzeć różnice między poezją a prozą, uczynić je równorzędnymi. Tworzył gatunki retoryczne
analogiczne do poetyckich.
Spopularyzował tzw. „figury gorgionskie (składały się z rzadkich wyrazów, złożonych przymiotników, śmiałych
metafor) zarzucano mu nadużywanie słowa przeciw prawdzie i etyce.
Sofiści - nazywają ich nauczycielami „mądrości, zazwyczaj wędrowni, głosili cnoty obywatelskie, za czym mogły
się kryć zarówno zasady szlachetne jak i szarlataneria.
Jeżeli nawet prawdą jest, że sofistyka bywała sztuką wykrętnego dowodzenia to nie należy zapominać, że sofiści
rozwijając erystykę czyli sztukę prowadzenia sporu znacznie przyczynili się do ugruntowania zasad retoryki.
Stwierdzali, że między naturą a konwencją istnieje niezgodność, co wynikała z tego że prawa nie pochodzą od
bogów i są sprzeczne z naturą, jako twór ludzi.
To z dziedzictwa starożytnej Grecji wywodzą się dwa filozoficzno-estetyczne nurty: platoński (sokratejski) i
arystotelesowski.
Platon był wrogo usposobiony do sztuk naśladowczych, bowiem zadanie sztuk (poezji i prozy) widział w ich
dyspozycjach ekspresywnych, a nie naśladowczych.
Stworzył koncepcję artysty tzw. Furor poeticus; przekonanie o szczególnym natchnieniu wybranych jednostek, szał
poetycki .
Potępiał sztukę za jej dążenie do nowości, różnorodności itp.
Retoryka – konstrukcja i zawartość
-
rzecz składała się z 3 ksiąg podzielonych na rozdziały:
Księga 1 – ustala przedmiot retoryki, wykłada zasadę prawdopodobieństwa, przeprowadza klasyfikację
sztuki perswazji, dzieli rodzaje mowy na: doradcze, sądowe i okazjonalne. Klasyfikacja ta uwzględnia
postawę mówcy, charakter tematyki i typ odbiorcy.
Księga 2 – zaczyn
a s
ię od koncepcji mówcy. 1 posługuje się pojęciami,
etos – charakter układ komplementarny
Patos – uczucie
Mówca jest tu moralnie zobowiązanym przedmiotem twórczym jego postawa uczestniczy aktywnie w całej
procedurze perswazyjnej.
- pojawiają się tu uwagi na temat prawdopodobieństwa i sposobów przeprowadzania dowodów, co czyni z
retoryki sztukę jawnej gry, pozbawionej oszustwa sofizmatów.
4
- pojawia się tu też teoria entymematu – sylogizm retoryczny, czyli wnioskowanie z przemilczaną
przesłanką, która może być oczywista lub pozornie oczywista.
I teoria topiki – odwoływanie się do wspólnej obiegowej wiedzy.
Księga 3 – traktuje o stylu i kompozycji mowy + teoria epitetu, metafory i porównania
- wysokości stylu, jego stosowności, zgodności związku poszczególnych składników językowych >>> dziś
nazywałoby się to spójnością tekstu.
- zajmuje się rytmem prozy, różnicami między tekstami pisanymi i mówionymi.
Arystoteles dążąc do syntezy wszelkich nauk i umiejętności włączył retorykę w swój
trójdzielny schemat kategorii nauk:
1.
nauki teoretyczne
– mają na celu dążenie do czystej prawdy, do kontemplacji samej w sobie (nauka dla nauki)
2.
nauki produktywne
– dostosowuje wiedzę do określonego celu człowieka. Mają stworzyć piękne pożyteczne
przedmioty. Należą do nich np. poetyka i retoryka
3.
nauki praktyczne
– dostosowują wiedzę do określonego celu człowieka. Mają wpływ na sposób życia człowieka.
Należą do nich np. polityka i etyka
Retoryka -
sztuka przemawiania; reguły dotyczące kompozycji i doboru środków stylistycznych w zależności od
tematu, celu, wypowiedzi i oczekiwań odbiorcy.
Dialektyka –
sztuka dyskutowania; umiejętność dotarcia do prawdy przez ujawnienie sprzeczności w sądach
przeciwnika.
Geneza.
Odpowiedź sofistom, dla których retoryka nie miała nic wspólnego ze sprawiedliwością (Gorgiasz). Próba
stworzenia nowej retoryki opartej na zasadach dialektyki i na znajomości psychiki słuchacza oraz uwzględniającej
ethos mówcy i organiczną konstrukcję samej mowy. Sofiści podporządkowali retorykę użyteczności (oddzielili od
etyki).
Sokrates – przeciw sofistom.
Budowa.
I księga: czym jest sztuka retoryczna?
II księga: czym powinien kierować się mówca?
III księga: o stylu mówcy – styl i sposób wygłaszania
Retoryka –
sztuka pomagania prawdzie i sprawiedliwości
Główne twierdzenia:
Oparcie dowodzenia na zasadach prawdopodobieństwa: metoda dedukcyjna (od ogółu do szczegółu) –
przez sylogizm retoryczny lub indukcyjny (wnioskowanie).
Środki przekonywania
a)
zewnętrzne – właściwe wymowie (mowie) sądowej
b)
retoryczne - zależą od charakteru mówcy, nastawienia psychologicznego słuchaczy, od samej mowy
Księga I
Kryteria które należy brać pod uwagę badając mowę
1.
środki przekonywania
2.
język
3.
odpowiedni porządek części składowych mowy
Retoryka jest sztuką. Uwierzytelnienie w retoryce opiera się na udowodnieniu. Retoryczny dowód jest entymem,
który stanowi najwyższą formę uwierzytelnienia; jest rodzajem sylogizmu.
Sylogizm -
wnioskowanie logiczne; stosunek wynikania taki, w którym z 2 zdań wynika inne zdanie łączące w
sobie oba składniki, które tamtym zdaniom nie były wspólne. Z dwu przesłanek wynika wniosek.
Entymem –
logiczne rozumowanie, w którym pewne przesłanki są opuszczone, niewypowiedziane; wnioskowanie
o prawdopodobieństwie.
Dialektyka i retoryka potrafią logicznie udowadniać przeciwieństwa.
Znak –
element budujący sylogizm lub indukcję; znak to przesłanka lub przykład.
Księga II
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]