Teogonia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
TEOGONIA
(gr.
   
[theogonía] – narodziny, pochodzenie bogów; od:
  
[theós] – bóg;
     
[gígnesthai] – rodzić się, powstawać, pochodzić) –
wyobrażeniowo-poetyckie przekazy o narodzinach bogów, ich genealogii oraz
walce o panowanie; doktryna religijno-filozoficzna przedstawiająca genezę
bóstwa oraz jego dzieje.
T
ERMIN
„
TEOGONIA
”. W piśmiennictwie gr. termin „teogonia” poświadczony
jest od VII w. przed Chr. Pierwszy raz pojawił się w tytule poematu Hezjoda –
   
[Theogonía] (
Theogonia
; zob.
Narodziny bogów (Theogonia)
, tłum. J.
Łanowski, Wwa 1999). W literaturze gr. termin oznacza: 1) narodziny, genealogię
i dzieje bogów (Plato,
Leg
., 886 C; Proclus,
In Platonis Timaeum commentaria
,
107 D; w literaturze patrystycznej użyto go w odniesieniu do narodzin Chrystusa
– Joannes Damascenus,
Carmen in theogoniam
); 2) pochodzenie (
  
[prodos]
– pojęcie rozwinięte w literaturze medio- i neoplatońskiej) Boga lub bogów
(Plato,
Leges
; w tym znaczeniu terminu użył bp Aleksandrii Aleksander w
Epistula ad Alexandrum
, określając pochodzenie Syna od Ojca; przeciwko
takiemu znaczeniu t. w piśmiennictwie chrześcijańskim wystąpił Atanazy w
Contra Macedonianos
, 1, 12); 3) utwór, przedstawiający t. (m.in. w: Proclus,
In
Platonis Timaeum commentaria
; DLaert I 3; Athenagoras,
Legatio [...] pro
Christianis
, 17, 1; Clemens Alexandrinus,
Protrepticus
, 2 – w odniesieniu do
poematu Hezjoda); 4) pieśni liturgiczne sławiące narodziny bogów, wykonywane
w czasie obrzędów religijnych; utwory takie znane były wśród ludów Azji
Środkowej (Herodotus,
Historiae
, I 132).
Znaczenie t. jako opowiadania (mitu) przedstawiającego narodziny i
genealogię bogów ostatecznie wykrystalizowało się w religioznawstwie i w
historii religii (M. Eliade, D. A. i M. A. Leeming). W historii filozofii i mistyki
bywa odnoszone do doktryny przedstawiającej rozwój (wewnętrzne życie) bóstwa
(np. G. Scholem, G. Reale).
T
EOGONIA
W
POLITEIZMIE
. Opowieści przedstawiające narodziny bogów
tworzono w starożytnych kulturach politeistycznych w Egipcie (zawierały ją
kosmogonie: hermo- i heliopolitańska; najstarsze frg. datowane na koniec drugiej
poł. III w. przed Chr.), w Mezopotamii (
Enuma elisz
– pierwsza poł. II w. przed
Chr.), w Indiach (t. wedyjskie – pierwsza poł. II w. przed Chr.), w Grecji (t.
hezjodejska –VII w. przed Chr., t. orficka – tradycja ustna od VII–VI w. przed
Chr.), w Chinach (III w. po Chr. – traktat
San-wu li-ki
Sü Czenga) oraz w Japonii
Teogonia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
1
(t.
Kojiki
– VIII w. po Chr.; powstała pod wpływem wierzeń chiń.). Z pierwotnego
animizmu (kształtującego wiarę w wielu bogów) narodziły się t.: koreań. (w
okresie przedbuddyjskim), ludów Europy przedchrześcijańskiej (np. t.
skandynawskie, germańskie), kultur Ameryki przedkolumbijskiej (Azteków,
Inków i Majów) oraz ludów Ameryki Płn. (zwł. Apaczów Jicarilla, Szoszonów) i
Azji (np. syberyjskich Czukczów). Mity teogoniczne mają ludy pierwotne (Afryki
oraz Australii i Oceanii).
Niemal wszystkie t. politeistyczne łączą się z tzw. mitem początku,
przedstawiającym genezę świata, dlatego pozostają w ścisłym związku z
kosmogonią. Ze względu na wzajemne relacje wątków teogonicznych i
kosmogonicznych można mówić o mitach, w których: 1) bogowie pojawiają się
(rodzą się) przed powstaniem świata i stanowią przyczynę jego zaistnienia oraz
wszelkich procesów w nim zachodzących; 2) bogowie są utożsamiani z procesami
zachodzącymi we wszechświecie, co oznacza, że każdy akt teogoniczny jest
zarazem aktem kosmogonicznym; 3) elementy kosmogoniczne są pierwotne, zaś
bogowie stanowią ukrytą immanentną siłę tkwiącą w pramaterii świata,
wyzwalaną w aktach stworzenia.
Pierwszeństwo bogów przed kosmosem (światem) pojawiło się m.in. w
mitologii egip. (hermopolitańskiej), germańskiej, azteckiej, plemion:
afrykańskiego Buszongo, syberyjskiego Czukczów oraz północnoamer. Apaczów
Jicarilla. Wg kosmogonii hermopolitańskiej, na początku istniał bóg Thot, który
mocą słów powołał do istnienia ogdoadę (ósemkę) bogów przedstawianych w
formie alegorycznej. Stworzyli oni kosmogoniczne moce ukryte w zarodku świata
(jaju). Germanowie (na postawie islandzkiej tradycji
Edda
) stworzyli
wielowątkową t., która uzasadniała kosmogonię: ciało boskiego olbrzyma Ymira
(złożonego w ofierze) stało się tworzywem świata. W micie afrykańskiego
Buszongo (Bantu) występuje stwórca o imieniu Bumba, ojciec trzech synów oraz
boskich zwierząt, od których pochodzą: świat, ludzie i pozostałe zwierzęta.
Pierwszeństwo bogów pojawia się też w micie azteckim, ale bez wyraźnie
zarysowanej genealogii; wyróżnione zostały 2 pokolenia bogów: Quetzalcoatl,
Tezcatlipoca i bogini ziemi Coatlicue, pełniąca rolę ofiary kosmogonicznej.
Apacze Jicarilla wierzyli, że na początku były duchy (tzw. hacteciny), które
personifikowali, jednak nie jest jasne, czy wszystkie istniały odwiecznie, czy też
wyłaniały się (tak jak w t.) jedne z drugich. Stworzyły Ziemię-Matkę i Niebo-
Teogonia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
2
Ojca oraz inne części świata. Pierwszeństwo t. można przyjąć w mitach
syberyjskich Czukczów. Wg nich, na początku istniał kruk i jego żona, później
narodzili się synowi, wreszcie z wydzielin ptaka powstał świat (motyw stwórcy –
budowniczego świata i jego pomocników ukazywanych pod postacią zwierząt
pojawia się m.in. w kosmogoniach Siuksów Yokutów, ale nie został rozwinięty w
formie t.).
Przykładem utożsamienia t. z kosmogonią są m.in. mity: egip.
(heliopolitański), babiloński, wedyjski, chiń., jap., inkaski oraz Szoszonów. Wg
kosmogonii heliopolitańskiej, Atum-Re stworzył sam z siebie (ze swojej
wydzieliny) dwie zasady-bóstwa: Szu (powietrze – życie) i Tefnut (wilgoć – ład),
które zrodziły Geba-Ziemię i Nut-Niebo, ci zaś stali się rodzicami Ozyrysa i
Izydy oraz Seta i Neftydy (wg A. Niwińskiego, uosoabiających różne aspekty
świata). Wg mitu babilońskiego (
Enuma elisz
), na początku były wody słodkie –
bóg Apsu, i wody słone – bogini Tiamat. Z nich narodziły się bóstwa Lahmu i
Lahamu (muliste wody), stanowiące źródło istnienia kolejnych bogów. Ostatni był
Marduk, zwycięzca starych bogów, który z ciała Tiamat stworzył świat. Elementy
paralelne zawiera mit wedyjski (
Rygwedy
, I, X).
W kosmogonii jap. (
Kojiki
, część 1) stworzenie świata poprzedziło
powstanie siedmiu bogów uosabiających zasady kosmogoniczne. Ostatnia para –
Izangi i Izanami są stwórcami świata. Natomiast w micie inkaskim pojawia się
bóg Pachacamac („Dusza Świata”). Stwarza on kolejnych bogów: Słońce,
Księżyc, Gwiazdy itp. Z tym mitem wiąże się antropogonia: Pachacamac rodzi
dzieci (brata i siostrę), które dają początek plemieniu Inków. W opowiadaniu
Szoszonów stwórca nosi imię Omai-Yamai (Nicość). Pochodzą od niego kształty i
czas (personifikowane) oraz boscy ludzie: Tukmita-Niebo (Mężczyzna) i
Tomeiyovit-Ziemia (Kobieta), od których zaczyna się właściwa kosmogonia.
Pierwszeństwo zasady kosmogonicznej występuje w mitach
przyjmujących odwieczne istnienie niepersonifikowanych: pramaterii (chaosu,
wód pierwotnych, kosmogenicznego jaja itp.) lub siły (zasady), z której zaczęli się
wyłaniać bogowie. Wg
Satpathabrahmanów
(komentarze do
Wed
), pierwsza była
materia – wody pierwotne, z której wyłoniło się złote jajo. Z niego narodził się
bóg Pradźapati, stwórca bogów (Nieba i Ziemi, boga ognia – Aniego i pozostałych
bogów – tzw. devas) oraz substancji bytu (światła – diva). W micie fenickim (wg
Euzebiusza –
Praeparatio Evangelica
, I 10) jako pierwsze pojawiły się 2
Teogonia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
3
elementy: chaos i duch (
  
[pnéuma]), przedstawiane jako materia. Z nich
powstał
 
[Mot], trzecia substancja (błoto lub wodnista mieszanina; bóstwo
śmierci znane z mitologii kaananejskiej), z której powstały pojmowane na sposób
boski: słońce, księżyc i gwiazdy.
Pierwszeństwo materii (chaosu) w procesie teo-kosmogonicznym zostało
przyjęte w chiń. traktacie
San-wu li-ki
. Wg niego, na początku wszystko było
zmieszane na kształt jaja, z którego narodziła się personifikowana siła P’an-ku:
budowniczy świata oraz podstawa świata (ostatecznie pełni rolę analogiczną do
gr. Atlasa). Wg Hezjoda, przed wszystkim była zasada, gdyż na początku istniała
jedynie siła (rodzenie), która wydała chaos (
 
’
  
[genet’ chaos],
Theogonia
,
116. Na pierwszeństwo tej zasady zwrócił uwagę Teofil w
Ad Autolicum
, 5, 3 – 6,
4). Po chaosie pojawili się bogowie Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia), którzy dali
początek rodzinie bogów i bóstw uosabiających kolejne stadia powstawania
wszechświata. Istotnym wątkiem są walki pomiędzy pokoleniami młodych i
starych bogów (Kronosa z Uranosem, Zeusa z Kronosem; wątek występujący
również w
Enuma elisz
oraz w t. orfickiej). Zwycięstwo młodych bogów utrwala
nowy etap (nową erę) w dziejach świata (podobną t. – opierając się na
Theogonii
Hezjoda – przedstawił Owidiusz w
Metamorfozach
. Ideę uniwersalnej zasady,
która miała status boski oraz bogów uosabiających siły, prawa i elementy świata,
rozwinęli jońscy filozofowie przyrody).
Większość t. politeistycznych charakteryzuje materialistyczne pojmowanie
bogów (co widać w antropomorficznym lub zoomorficznym ich przedstawianiu)
oraz panteistyczna wizja świata: bóg (na mocy ofiary) staje się ciałem świata (wg
niektórych mitów świat powstaje z wydzieliny bóstwa) lub bogowie stanowią
strukturę, etapy rozwoju i elementy wszechświata.
T
EOGONIA
W
MONOTEIZMIE
. Najstarsza t., której przedmiotem była geneza i
rozwój jednego bóstwa (Boga), powstała w Egipcie w Memfis (kosmogonia
memficka). Ukazała ona Boga Ptaha pod postacią ośmiu personifikowanych
części (hipostaz) bytu Ptaha: inteligencji, woli itp. Podobne t. powstały w
zoroastryzmie (VI w. przed Chr.), hermetyzmie,
Wyroczniach Chaldejskich
i
gnostycyzmie (II w. po Chr.) oraz w kabale żydowskiej (XII w.). Wspólną ich
cechą jest teozoficzny charakter, bowiem podstawą przekazu staje się ezoteryczne
doświadczenie boskiej rzeczywistości. Wspólny jest im pogląd, że Bóg (Ojciec,
Absolut) wyłania z siebie (rodzi) szereg emanacji (samobytów nazywanych
Teogonia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
4
mocami, eonami, sefirotami), dzięki którym może być poznawana istota bóstwa.
Na mocy pochodzenia (
  
), są identyczne z nim co do natury. W
zoroastryzmie stanowi je 6 Świętych Mocy (staropers. Amesza Spenta) Ahura-
Mazdy: Dobra Myśl (Wohu Manach), Prawda Doskonała (Asza Wahiszta), Święte
Oddanie (Spenta Armaiti), Pożądane Panowanie (wg innych tłum.: Panowanie nad
pożądaniem – Chszatra Wairja), Zdrowie (lub Doskonałość – Haurwatat) oraz
Nieśmiertelność (Amertat). W gnostycyzmie nieznanego Boga objawiają eony
(poszczególne szkoły przyjmują różną liczbę; całość objawia pełnię bóstwa, czyli
tzw. pleromę). Podstawą jest ogdoada (pierwszy cykl emanacji), utworzona z
czterech męsko-żeńskich par (tzw. syzygii zachowujących zdolność rodzenia),
ułożonych hierarchicznie. Są to: męska Głębia (
  
[Bythós]) – żeńskie
Milczenie (
  
[Sigé]), męski Umysł (
 
[Noús]) – żeńska Prawda (
   
[Alétheia]), męskie Słowo (

[Logos]) – żeńskie Życie (
  
[Dzoé]) oraz
męski Człowiek (
   
[Ánthropos]) – żeński Kościół (
    
[Ekklesía] –
Ireaneus,
Adversus haereses
, I 1). W kabale niezgłębioną istotę Boga (En Sof)
objawia 10 sefirotów (odpowiednik eonów), które również występują w parach
męsko-żeńskich. Wg
Sefer ha-Bahir
i
Sefer ha-Zohar
tworzą je: męska Mądrość
(Chochma) i żeńska Inteligencja (Bina), męska Łaska (Chesed, inaczej Wielkość –
Gedulla) i żeńska Surowość (Gewura lub Din). Z nich emanuje ich synteza –
Miłosierdzie (Rachanim, inaczej Piękno – Tiferet). Ostatnią grupę tworzą męska
Wieczność (Necach) i żeński Majestat (Hod) oraz ich synteza (Jesod) i emanujące
z nich Królestwo (Malchud, Szechina).
T. zoroastryjska, gnostycka i kabały (podobnie jak t. politeistyczne) ma
wyraźny związek z kosmogonią. W zoroastryzmie Święte Moce wraz z Duchem
Świętym (Spenta Mainju), czyli substancją Ahura Mazdy, tworzą tzw. heptadę
(siódemkę), podstawę rozwoju świata. Każda z mocy przejawia się w różnych
jego aspektach i elementach. W gnostycyzmie ogdoada (ósemka) staje się dla
Sophii (ostatniego eonu pleromy i zarazem duszy świata) wzorem drugiej
ogdoady (Tertullianus,
Contra Valentinianos
, 20, 2), która stanowi wzorzec
stworzenia. W kabale sefiroty tworzące Drzewo Życia, stanowią drogę, po której
Boskie Światło schodzi w dół ku stworzeniu. Odbiciem ostatniej sefiry –
Królestwa, jest Izrael (na gruncie kabały uzasadnia to ideę narodu wybranego).
Jeszcze wyraźniej związek t. z kosmogonią widać w pismach hermetycznych i
Wyroczniach Chaldejskich
. W t. (za średnim platonizmem i Filonem) przyjmują
Teogonia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]