Tempłowicz - Panteon słowianski ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
KwartalnikJ¦zykoznawczy2011/1(5)
Alicja Tempłowicz
Panteonsłowia«skiw±wietleetymologii.
Perun–Weles–Swarógibóstwapokrewne
Tak zwana mitologia słowia«ska
1
stanowi wdzi¦czny temat analizy filo-
logicznej głównie dlatego, »e wi¦kszo±¢ informacji dotycz¡cych roli poszcze-
gólnych bóstw dostarcza badaczom wła±nie j¦zyk. Charakter stoj¡cej u jej
podstaw religii – tak silnie zwróconej ku siłom natury
2
– doprowadził do te-
go, »e materialnych ±ladów kultu jest bardzo niewiele; za mało, by mo»na na
ich podstawie wykoncypowa¢ jeden spójny jego obraz. Rekonstrukcja pier-
wotnych brzmie« imion bóstw oraz ich konfrontacja z materiałem porównaw-
czym mo»e si¦ okaza¢ w tym wzgl¦dzie metod¡ bardziej owocn¡, cho¢ tak»e
nastr¦czaj¡c¡ pewnych trudno±ci, wynikaj¡cych ze spekulatywno±ci historii
j¦zyka jako takiej.
Mi¦dzy innymi dlatego, a tak»e ze wzgl¦du na specyfik¦ imion omawianej
grupy, cz¦±¢ badaczy w ogóle wyklucza j¦zykoznawstwo z kr¦gu nauk mog¡-
cych dostarczy¢ rzetelnych wskazówek dotycz¡cych kształtu wierze« Słowian
czy ich historii. Walter Pohl wprost wyra»a pogl¡d, »e pozostaje ono niepro-
duktywne, a wnioskowanie na temat istnienia tego ludu przed VI wiekiem
jedynie na podstawie analizy lingwistycznej jest nieuzasadnione
3
. Winna ta-
kiemu stanowi rzeczy jest zwłaszcza niezwykła homogeniczno±¢ j¦zyków sło-
wia«skich u zarania ich dziejów
4
, utrudniaj¡ca odtworzenie ich genezy, a tak-
»e stosunkowo pó¹ne pojawienie si¦ samej nazwy „Słowianie”, spotykanej
dopiero u historyków bizantyjskich – mi¦dzy innymi u Prokopa
5
. Drzwi dla
niegdysiejszego uto»samiania tego ludu z innymi, wzmiankowanymi znacznie
wcze±niej, otworzył Jordanes, twierdz¡c, »e s¡ oni to»sami Wenedom, poja-
wiaj¡cym si¦ ju» u Ptolemeusza czy Tacyta
6
.
1
Mitologia słowia«ska nie jest mitologi¡ w ±cisłym znaczeniu tego słowa. Wi¦cej na
ten temat w cz¦±ci po±wi¦conej u»ytej w pracy terminologii.
2
L.J. Pełka,
Polska demonologia ludowa
, Warszawa 1987, s. 18.
3
W. Pohl,
Pocz¡tki Słowian. Kilka spostrze»e« historycznych
, w:
Nie-Słowianie o po-
cz¡tkach Słowian
, pod red. P. Urba«czyka, Pozna«–Warszawa 2006, s. 17–19.
4
Ibidem
, s. 18.
5
H. Batowski,
Zwi¦zły zarys dziejów Słowia«szczyzny
, Kraków 1948, s. 19.
6
F. Curta,
Tworzenie Słowian. Powrót do Słowia«skiej etnogenezy
, w:
Nie-Słowianie
o pocz¡tkach Słowian
, s. 27.
Alicja Tempłowicz,
Panteonsłowia«skiw±wietleetymologii...
71
Wielu badaczy uznaje w tym wzgl¦dzie prymat bada« ¹ródłoznawczych
nad j¦zykoznawczymi. Najcenniejszych pami¡tek opisywanej mitologii do-
starczaj¡ ¹ródła staroruskie oraz bizantyjskie, poniewa» – jak zauwa»a Michał
Parczewski – to wła±nie my±liciele tego kr¦gu najszybciej dotarli do Słowian
i dopiero za ich po±rednictwem wie±¢ o nowo odkrytym ludzie rozprzestrze-
niła si¦ dalej
7
. Do najwa»niejszych twórców tego okresu nale»¡ wspominani
wielokrotnie w opracowaniach tak etnograficznych czy religioznawczych (Le-
onard Pełka, Aleksander Gieysztor czy Aleksander Bruckner), jak i histo-
rycznych (m.in. Michał Parczewski) Jordanes i Prokop z Cezarei
8
. Warto±¢
merytoryczn¡ ich opracowa« podwa»a jednak mieszanie si¦ osobistych uwag
autorów z w¡tkami helle«skimi
9
lub chrze±cija«skimi
10
. St¡d pewna doza nie-
ufno±ci wobec zawartych w nich opisów wierze« i wydobywanie informacji,
jakie mogły zosta¢ utrwalone w etymologii poszczególnych imion, st¡d tak»e
si¦ganie do chronologicznie wcze±niejszych ¹ródeł prasłowia«skich, a nawet
sanskryckich, w poszukiwaniu ±ladów pierwotnego kształtu kultu bałwanów.
Nie oznacza to jednak, »e dzieła kr¦gu bizantyjskiego czy staroruskiego nie
mog¡ posłu»y¢ do weryfikacji ustale« j¦zykoznawczych, które wydaj¡ si¦ nie-
kiedy zbyt daleko posuni¦te.
Ogromne znaczenie ma tak»e religioznawcza analiza porównawcza, skła-
niaj¡ca do przyjrzenia si¦ ogólnym schematom wierze« indoeuropejskich. Bez
zrozumienia ich specyficznego sposobu ujmowania ±wiata, trudno przyj¡¢
pewne niewyobra»alne w innych typach mitologii zale»no±ci i poł¡czenia.
Nale»y bowiem zwróci¢ uwag¦ na to, »e (na co nacisk kładzie Aleksander
Gieysztor) system wierze« ludów indoeuropejskich, a w ±lad za nimi tak»e
słowia«skich, d¡»ył do ogarni¦cia ±wiata jako cało±ci: mikro- i makrokosmo-
su
11
. St¡d zbyt szerokie – jak by si¦ mogło zdawa¢ – kompetencje bóstw
z jednej strony, a z drugiej (co b¦dzie widoczne mi¦dzy innymi w przypad-
ku ognia) zaz¦bianie si¦ pól działania poszczególnych bałwanów. Prowadzi
to do tego, »e system ten, tak odmienny od helle«skiego czy germa«skiego,
7
M. Parczewski,
Praojczyzna Słowian w uj¦ciu ¹ródłoznawczym
, w:
Cie« wiatowida
,
pod red. A. Kokowskiego, Lublin 2002, s. 26.
8
Zarówno Prokop, jak i Jordanes wywodzili si¦ z bizantyjskiego kr¦gu kulturowego.
To wła±nie tam dostrze»ono Słowian po raz pierwszy i tam zacz¦to si¦ nimi interesowa¢,
jako ludem s¡siaduj¡cym z Imperium. Jordanes wyznaczył umowne granice ziem słowia«-
skich biegn¡ce wzdłu» Wisły, Dunaju i Dniepru, Prokop natomiast uwa»ał, »e ich wpływy
si¦gaj¡ dalej na wschód, a» nad Morze Czerne i Azowskie. Zwrócił te» uwag¦ na ich jed-
no±¢ etniczn¡, pisz¡c: „[...] mówi¡ jednym j¦zykiem niesłychanie barbarzy«skim. A nawet
i zewn¦trznym wygl¡dem nie ró»ni¡ si¦ mi¦dzy sob¡”.
Ibidem
, s. 26–29.
9
S. Urba«czyk,
Aleksander Bruckner i jego prace mitologiczne
, w: A. Bruckner,
Mito-
logia słowia«ska i polska
, Warszawa 1980, s. 7.
10
L.J. Pełka,
op.cit.
, s. 12.
11
A. Gieysztor,
Mitologia Słowian
, Warszawa 2006, s. 173.
Alicja Tempłowicz,
Panteonsłowia«skiw±wietleetymologii...
72
wydaje si¦ obcy i zawikłany, co dodatkowo utrudnia nie tylko jego rekon-
strukcj¦, ale te» analiz¦ filologiczn¡. Niektóre bowiem tezy zostaj¡ odrzucone
nie tyle z powodu braku historycznoj¦zykowych dowodów, co raczej z powo-
du niemo»no±ci pogodzenia ich ze współczesnym i myl¡cym wyobra»eniem
o mitologii, jako zbiorze opowie±ci wyja±niaj¡cych zasady działania ±wiata.
Model słowia«ski uchwycił raczej nie tyle procesy przyczynowo-skutkowe, jak
to ma miejsce w innych, lepiej znanych i popularniejszych dzi± mitologiach,
co pewien sposób patrzenia na rzeczywisto±¢. Wydaje si¦ – mo»liwe, »e jest
to wra»enie bł¦dne – i» system ten opisuje ±wiat synchronicznie, nie diachro-
nicznie, cho¢ oczywi±cie spotyka si¦ gdzieniegdzie opowie±ci stanowi¡ce jakby
odległe echa mitów w klasycznym rozumieniu tego słowa.
Poniewa» »adna z metod (czy to ¹ródłoznawcza, czy j¦zykoznawcza
12
) nie
dała jak dot¡d satysfakcjonuj¡cych rezultatów – obie napotykaj¡ powa»ne
ograniczenia – wydaje si¦ zasadne korzystanie z obu, jednak z zachowaniem
pewnej dozy nieufno±ci tak wobec zachowanych przekazów, jak i zbyt ±mia-
łych teorii etymologicznych. Nieodzowne jest tak»e odwoływanie si¦ do nauk
pokrewnych, mog¡cych dostarczy¢ nowych tropów lub zweryfikowa¢ nieuza-
sadnione hipotezy, a wi¦c do religioznawstwa (zwłaszcza porównawczego),
historii, etnologii i archeologii. Najwa»niejsz¡ dziedzin¡ dla niniejszej pracy
b¦dzie jednak historia j¦zyka, stanowi¡ca o± dla wysnuwanych przypuszcze«,
niejako ł¡cz¡ca wszystkie wymienione dziedziny.
MiejsceSłowiannamapie±wiataindoeuropejskiego
Niezmiernie wa»ne dla analizy historycznoj¦zykowej jest okre±lenie miej-
sca Słowian na mapie ±wiata indoeuropejskiego. Bardzo skomplikowany ze
wzgl¦du na brak jednoznacznych dowodów potwierdzaj¡cych któr¡kolwiek
z hipotez
13
problem lokalizacji praojczyzny tego ludu nurtował my±licieli ju»
wiele wieków temu. Jak podaje Witold Ma«czak, rozwa»ania na ten temat
znale¹¢ mo»na w
Kronice Nestora
,
Kosmografie rawe«skim
i
Geografie ba-
warskim
14
. Obecnie – wobec kolejnych odkry¢ archeologicznych – problem
ten wydaje si¦ jeszcze bardziej skomplikowany, gdy» Słowian w konkretnej
przestrzeni umie±ci¢ mo»na najprawdopodobniej dopiero od VI wieku n.e.,
12
O metodach j¦zykoznawczych zob. I. Bobrowski,
Zaproszenie do j¦zykoznawstwa
, Kra-
ków 1998, s. 52–55.
13
W. Ma«czak,
O praojczy¹nie Słowian
, w:
Etnogeneza i topogeneza Słowian. Materiały
z konferencji naukowej zorganizowanej przez Komisj¦ Slawistyczn¡ przy Oddziale PAN
w Poznaniu w dniach 8-9 XII 1978
, pod red. I. Kwileckiej, Warszawa 1980, s. 10.
14
Ibidem
, s. 7.
Alicja Tempłowicz,
Panteonsłowia«skiw±wietleetymologii...
73
kiedy to pojawiaj¡ si¦ w relacjach pod własn¡ nazw¡
15
. Nie bez znaczenia jest
tak»e fakt, »e grupa ta wyodr¦bnia si¦ spo±ród ludów indoeuropejskich jako
ostatnia
16
. Wiadomo, »e bł¦dne jest lokalizowanie jej na terenie Indii. Jan
Czekanowski uwa»a, »e obszar ten został bardzo wcze±nie zasiedlony przez
Indoeuropejczyków, lecz ich praojczyzna le»y gdzie± indziej
17
. Niektórzy na-
wet – zwani autochtonistami – głosz¡ teori¦, według której Słowianie mieli od
pocz¡tku swego istnienia zamieszkiwa¢ te same tereny, na których wyst¦puj¡
tak»e dzisiaj
18
. Twierdzenie takie nie wytrzymuje jednak argumentów j¦zy-
kowych, jakich dostarcza komparatystyka. Okazuje si¦ bowiem, »e j¦zykom
słowia«skim bli»ej do staropruskiego ni» np. litewskiego, natomiast dacki
i tracki
19
wykazuj¡ wi¦cej cech wspólnych z j¦zykami bałtyckimi, co kieruje
wzrok badacza szukaj¡cego ¹ródeł Słowia«szczyzny raczej na zachód ni» na
wschód
20
i rzuca nowe ±wiatło na dzieje grupy nazywanej bałto-słowia«sk¡,
a nawet podaje w w¡tpliwo±¢ jej istnienie. Pami¦ta¢ nale»y, »e geografia j¦-
zyków ma swe ¹ródło w teorii falowej, zakładaj¡cej istnienie tzw. izoglos
21
,
których układ mógłby si¦ okaza¢ w tym przypadku bardzo skomplikowany.
Na do±¢ ±cisłe zwi¡zki Słowian z ludami germa«skimi – prócz argumentów
j¦zykowych – wskazywa¢ mo»e z kolei podobny poziom znaczenia i zaawan-
sowania technologicznego rolnictwa oraz hodowli zwierz¡t w okresie rzym-
skim
22
.
Wyra»ona przez Henryka Batowskiego teza głosz¡ca, »e ludy te stanowiły
od pocz¡tku pewn¡ wspólnot¦, zmuszon¡ przez historyczn¡ konieczno±¢ do
współdziałania, głównie do obrony przed zagro»eniami z zewn¡trz
23
, wydaje
si¦ do±¢ ryzykowna i umotywowana kontekstem politycznym. Cz¦±¢ ¹ródeł
wskazuje jednak na to, »e rzeczywi±cie stanowiły one na pocz¡tku do±¢ zwar-
t¡ i jednorodn¡ grup¦, a jest to mi¦dzy innymi niezwykłe i niespotykane ni-
gdzie indziej – mimo wspomnianych wcze±niej kontrowersji – pokrewie«stwo
15
M. Parczewski,
op.cit.
, s. 23.
16
Ibidem
.
17
J. Czekanowski,
Polska – Słowia«szczyzna. Perspektywy antropologiczne
, Warszawa
1948, s. 90.
18
M. M¡czy«ska,
O dwóch modelach kulturowych – pó¹norzymskim i wczesno±rednio-
wiecznym
, w:
Cie« wiatowida
, s. 93.
19
Ludno±¢ posługuj¡ca si¦ j¦zykami z grupy dako-myzyjskiej zamieszkiwała północno-
wschodnie Bałkany oraz kraj Daków, natomiast j¦zyki z grupy tracko-ormia«skiej sytuuje
si¦ na Bałkanach i w Azji Mniejszej, zob. T. Milewski,
J¦zykoznawstwo
, Warszawa 2004, s.
131. O historii Traków i problemach zwi¡zanych z jej rekonstrukcj¡: Ch. Danow,
Trakowie
,
Warszawa 1987.
20
W. Ma«czak,
op.cit.
21
T. Milewski,
op.cit.
, s. 105.
22
W. Hesnel,
Słowia«szczyzna wczesno±redniowieczna. Zarys kultury materialnej
, War-
szawa 1965, s. 14.
23
H. Batowski,
Zwi¦zły zarys dziejów Słowia«szczyzny
, Kraków 1948, s. 8.
Alicja Tempłowicz,
Panteonsłowia«skiw±wietleetymologii...
74
j¦zyków słowia«skich
24
. Jest to powa»ny problem dla badaczy, niemog¡cych
rozstrzygn¡¢ kiedy i w jaki sposób doszło do rozprzestrzenienia si¦ Słowian
przed epok¡ pi±mienn¡
25
. Co wi¦cej, istnieje mo»liwo±¢ – i takie stanowisko
przyjmuje Tadeusz Milewski – »e do upodobnienia si¦ j¦zyków doszło dopiero
z czasem, w wyniku powolnej ewolucji
26
.
By¢ mo»e radykalne opowiadanie si¦ za któr¡kolwiek z opcji i zbyt po-
chopne odrzucenie najbardziej nawet zaskakuj¡cych hipotez bez bli»szego
przyjrzenia si¦ argumentom za nimi przemawiaj¡cym nie prowadzi wcale do
eliminowania niedorzecznych pomysłów i zamykania ±cie»ek mog¡cych wy-
wie±¢ badacza na manowce. Wydaje si¦, »e raczej zaw¦»a horyzonty my±lo-
we, zmuszaj¡c do skupienia si¦ na jednym zbiorze danych, przy jednoczesnym
utrudnieniu ich weryfikacji poprzez konfrontacj¦ z innymi. Jak zauwa»ył Wal-
ter Pohl:
I chocia» biologia uczy nas, »e drzewa maj¡ wiele korzeni, a rzeki wie-
le ¹ródeł, to jednak poszukiwacze pierwotnej ojczyzny Słowian nadal
stawiaj¡ sobie za cel odnalezienie pojedynczego ¹ródła
27
.
Zało»enie, »e Słowia«szczyzna stała si¦ syntez¡ rozmaitych elementów
kulturowych, ma powa»ne konsekwencje tak»e dla j¦zykoznawstwa, otwiera
bowiem mo»liwo±¢ szukania ¹ródeł pewnych form – a w kontek±cie kultury
tak»e całych motywów – uchodz¡cych za „prasłowia«skie” nie tylko w jednym
miejscu, wybranym na podstawie takich czy innych przesłanek. Wprowadza
perspektyw¦ wszystkich ludów, z którymi mogła kontaktowa¢ lub wr¦cz prze-
nika¢ si¦ dana grupa etniczna.
Terminologia
Terminologia, ze wzgl¦du na przenikanie si¦ rozmaitych dziedzin, takich
jak j¦zykoznawstwo, historia, etnologia czy religioznawstwo, nie jest w przy-
padku podobnych rozwa»a« jednoznaczna i wymaga pewnego u±ci±lenia. Spe-
cyficzne znaczenie zyskuje w odniesieniu do wierze« słowia«skich zwłaszcza
słowo „mitologia”, oznaczaj¡ce nie zbiór mitów, a raczej – jak to ju» zo-
stało wcze±niej zasugerowane – swego rodzaju synchroniczny układ, sposób
24
M. Parczewski,
op.cit.
, s. 24.
25
P. Barford,
Wiedzie¢ niewiadome. Jak mo»emy uprawia¢ archeologi¦ rozprzestrzenia-
nia si¦ j¦zyków słowia«skich?
, w:
Nie-Słowianie o pocz¡tkach Słowian
, s. 89–90.
26
T. Milewski,
op.cit.
, s. 104.
27
W. Pohl,
Pocz¡tki Słowian. Kilka spostrze»e« historycznych
, w:
Nie-Słowianie o po-
cz¡tkach Słowian
, s. 12.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]