Teterycz-Puzio A.

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->ZAPISKIHISTORYCZNE— TOMZeszyt 1LXXV—ROK2010AGNIESZKA TETERYCZ-PUZIO (Słupsk)KSIĄŻĘTA MAZOWIECCY WOBEC PAŃSTWA LITEWSKIEGOW XIII WIEKU – WALKA CZY WSPÓŁPRACA?Przekazy źródłowe pokazują stosunki polsko-litewskie w XIII w. przez pryz-mat bardzo licznych najazdów rabunkowych Litwinów na ziemie polskie1. KiedyczytamyKronikę wielkopolskączyRocznikiJana Długosza odnosimy wrażenie, żerelacje polsko-litewskie w tym okresie są zdecydowanie wrogie, a kronikarze jed-noznacznie źle oceniają Litwinów. Sojusznikiem Litwinów – w świetle źródeł – sta-ją się książęta mazowieccy, którzy przyzwalają na te najazdy. Celem artykułu jestprzyjrzenie się właśnie wschodniej polityce książąt mazowieckich ze szczególnymuwzględnieniem relacji z Litwą. Wiek XIII jest traktowany jako przełomowy dlaterytorium mazowieckiego. To z tym okresem część historyków wiązała powstaniezapóźnienia w rozwoju Mazowsza obserwowanego w stosunku do innych ziemRzeczypospolitej w epoce nowożytnej. Jako jedną z głównych przyczyn tego za-późnienia podaje są zwykle wyniszczenie Mazowsza wskutek najazdów litewskichna ziemie mazowieckie w XIII w.2Wydaje się, że mimo pojawiających się w ostat-nim czasie prac, prezentujących różne aspekty relacji polsko-litewskich w XIII w.,w tym podejmujących próbę określenia roli książąt mazowieckich w ich w kreowa-niu3, istnieje potrzeba kontynuowania badań dotyczących polityki książąt mazo-wieckich wobec Litwy i jej wpływu na wewnętrzną sytuację Mazowsza.Kontakty z Litwinami jako pierwsi z książąt polskich nawiązali właśnie książę-ta mazowieccy. Również wyprawy zbrojne Litwinów, głównie o charakterze rabun-Słowa kluczowe:Bolesław II, Kazimierz książę kujawski, Konrad Mazowiecki, Konrad II, Siemo-wit I, najazdy litewskie na Mazowsze, stosunki mazowiecko-litewskie, XIII wiekSchlüsselwörter:Boleslaus II.; Kasimir, Herzog von Kujawien; Konrad von Masowien; Konrad II.;Siemowit I; litauische Angriffe in Masowien; Beziehungen Masowiens mit Litauen; 13. JahrhundertKeywords:Bolesław II; Kazimierz, Duke of Kujawy; Konrad of Masovia; Konrad II; Siemowit I;Lithuanian raids to Masovia; Lithuanian-Masovian relations; 13thcent.Najazdy litewskie na Małopolskę zostały pełniej omówione w odrębnym artykule autorki:Przyczyny i cele najazdów litewskich na ziemię sandomierską w XIII w.,Rocznik Lubelski, t. 35: 2009,s. 9–22.2Zob. A. Teterycz-Puzio,„Zapóźnione Mazowsze?”. Kilka uwag o rozwoju Mazowsza do końcaXIII w.,[in:]Kaci, święci, templariusze(Studia z dziejów średniowiecza, nr 14), red. B. Śliwinski,Malbork 2008, s. 531–560.3Np. G. Błaszczyk,Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych do współczes-ności,t. I:Trudne początki,Poznań 1998.1w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l8A g n i e s z k a Te t e r y c z - P u z i o[8]kowym na ziemie polskie częste w XIII w., dotyczyły przede wszystkim Mazowszaoraz ziemi sandomierskiej. Pierwsze najazdy litewskie według Jana Długosza mia-ły miejsce około 1209–12114. Jak podajeLatopis halicko-wołyńskiokoło 1220 r.Litwini napadli na ziemie polskie za namową księcia halicko-włodzimierskiegoDaniela Romanowicza po wyprawie Leszka Białego na Ruś5. Jednak książęta li-tewscy w XIII w. byli nie tylko najeźdźcami, stawali się też sojusznikami książątmazowieckich.Poruszając temat kontaktów mazowieckich z państwem litewskim, nie możnapominąć relacji z księstwami ruskimi oraz Jaćwieżą, którą Litwa traktowała jakoteren swoich wpływów. Jaćwież, ostatecznie pokonana przez Krzyżaków w latach1276–1283, spełniała w XIII w. rolę tarczy ochronnej – dla Litwy przed Rusinamii Krzyżakami, dla Polski głównie przed Litwinami6.W czasach panowania Konrada Mazowieckiego zaczynają być zawierane pierw-sze porozumienia polsko-litewskie. Najazdy litewskie w pierwszej połowie XIII w.na Małopolskę są ściśle związane z polityką Konrada, której celem było zdoby-cie władzy w tej dzielnicy. Najazdy litewskie na Małopolskę pozostają też zwyklew związku z relacjami mazowiecko-małopolskimi i mazowiecko-litewskimi.Po śmierci Leszka Białego Konrad Mazowiecki, dążąc do opanowania Kra-kowa, współpracował nie tylko z książętami ruskimi, ale także z Litwinami, dlaktórych zapłatą za pomoc były wywożone przez nich łupy. Konrad wyprawiał sięna Kraków w 1229, 1241, 1243, 1244 i 1246 r. We wszystkich wyprawach na Ma-łopolskę według Jana Długosza brali udział Litwini7. W 1229 r. pomagały Kon-radowi oddziały ruskie, litewskie, może też żmudzkie, pruskie i jaćwieskie, którezdewastowały ziemię sandomierską.Latopis halicko-wołyńskipodaje, że Danielz Wasylkiem, idąc wtedy z pomocą Konradowi (udział w wyprawie na Kalisz),zostawili w Brześciu część wojsk z Włodzimierzem Pińskim na czele dla obronyprzed Jaćwieżą. W drodze powrotnej z ziem polskich przez Brześć Litwini zostalitam zaatakowani przez Rusinów8.Monumenta Poloniae Historica(dalej cyt. MPH), t. 4, Lwów 1884, s. 12 – w wyciągach ze źródełJ. Długosza informacja o pokonaniu Polaków i Węgrów przez Litwinów i Rusinów w 1209 r. WRocz-nikachJ. Długosza jest tylko wzmianka o wyprawie polsko-węgierskiej na Ruś (J. Długosz,Rocznikiczyli kroniki Sławnego Królestwa Polskiego,tłum. J. Mrukówna, ks. 5–6,Warszawa 1975, s. 257–261),pod 1211 r. J. Długosz podał informację o najeździe rusko-litewskim (op.cit., ks. 5–6, s. 265–266).Wzmianka J. Długosza o współdziałaniu litewsko-ruskim sugeruje, że Litwini znali drogi, czyli żewcześniej najeżdżali na ziemie polskie, może uczestniczyli w najazdach jaćwieskich od połowy XII w.(G. Błaszczyk, op.cit., s. 19–20, 33).5Пол�½ое Собра�½ие Русских Летописей(dalej cyt. PSRL), t. 2, Moskwa 1962, s. 735–736(w źródle data 1215 r.); G. Białuński,Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich,Olsztyn 1999,s. 85; G. Błaszczyk, op.cit., s. 35.6J. Powierski,Rola Jaćwieży w walce ludów bałtyjskich z agresją krzyżacką,Rocznik Białostocki,t. 14: 1981, s. 111.7J. Długosz, op.cit., ks. 7–8, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 1974, s. 36, 49, 55, 67–68.8PRSL, t. 2, s. 754–758.4w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l[9]Książęta mazowieccy wobec państwa litewskiego w XIII wieku...9Polityka ruska Konrada różniła się od polityki jego brata Leszka Białego, któryrealizował rozpoczęty przez ich ojca Kazimierza Sprawiedliwego program ugrunto-wania wpływów w księstwach ruskich. Konrad współpracował z Romanowiczami.Porozumienie z Rusią miało mu zapewnić pomoc w zdobyciu władzy w Małopol-sce, Romanowicze zaś traktowali go jako sprzymierzeńca w walce o Halicz9. Daniel,książę halicki, potrzebował sojuszu, dzięki któremu mógł zmienić dotychczasowyukład sił na Rusi. Kontakty księcia mazowieckiego z księciem halickim osłabły tyl-ko między 1234 a 1241 r., być może z powodu różnego stosunku obu władców doLitwy, Jaćwieży i Krzyżaków. W 1238 r. nastąpił najazd litewski na Mazowsze, za-pewne z inspiracji Daniela Romanowicza, który chciał się zabezpieczyć przed od-wetem po odebraniu Konradowi Drohiczyna. Na Polskę wyprawił się Mendog wrazz księciem nowogródzkim Izjasławem10. Dokument Konrada dla Gotarda z 1241 r.nadający mu wieś za niedawne zwycięstwo nad Prusami, Litwinami i Jaćwięgamibyć może wspomina o tym napadzie11. Jak zauważył Mariusz Bartnicki, sprawy jać-wieskie i litewskie nie musiały być powodem konfliktu między Danielem halickima Konradem Mazowieckim, tym bardziej, że później Daniel zmierzał do ekspan-sji na ziemie jaćwieskie i Ruś Czarną podporządkowaną Litwie. Podobna politykapółnocna utrwalała porozumienie rusko-mazowieckie (o Krzyżaków podczas tegokonfliktu też raczej nie chodziło, bo mieli oni jeszcze słabą pozycję w Prusach)12.Wydaje się prawdopodobne, że – jak uważał M. Bartnicki – możliwą przyczyną nie-porozumienia był sojusz Daniela z Henrykiem Brodatym, przeciwnikiem politycz-nym Konrada Mazowieckiego13. W kontekście traktowania przez Konrada opano-wania Krakowa jako priorytetu swej polityki Henryk Brodaty stawał się głównymprzeciwnikiem Konrada. Ale już w 1241 r. Daniel przebywał na Mazowszu po przej-ściu Tatarów przez ziemie polskie i ruskie (kiedy wracał do Drohiczyna, nie chciałgo wpuścić dowódca grodu, ustępując dopiero po dłuższych namowach)14, późniejkonsekwentnie wspierał Konrada w jego dążeniu do opanowania Małopolski15.B. Włodarski,Polska i Ruś 1194–1340,Warszawa 1966, s. 134.PSRL t. 2, s. 776; G. Błaszczyk, op.cit., s. 35.11Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich,wyd. J. K. Kochanowski, t. 1, Warsza-wa 1919 (dalej cyt. KDMaz), nr 407;Codex diplomaticus Poloniae: quo continentur privilegia regumPoloniae, magnorum ducum Lituaniae, bullae pontificum nec non jura a privatis data, illustrandis do-mesticis rebus gestis inservitura adhuc nusquam typis exarata, ab antiquissimis inde temporibus usquead annum 1506,editus, studio et opera L. Rzyszczewski et A. Muczkowski, T. 2, pars 1, Varsaviae1848 (dalej cyt. KDP), nr 28 – podejrzany dokument, ale odnoszący się do wydarzeń autentycznych;G. Białuński, op.cit., s. 88.12M. Bartnicki,Polityka zagraniczna księcia Daniela halickiego w latach 1217–1264,Lublin 2005,s. 74.13Ibid., s. 77.14B. Włodarski,Polska i Ruś,s. 121.15Zbliżenie między Konradem Mazowieckim a Danielem halickim mogło zostać przypieczęto-wane związkami rodzinnymi. Małżeństwo między Wasylkiem Romanowiczem, księciem wołyńskim(młodszym bratem Daniela), a Dubrawką, prawdopodobną córką Konrada zostało zawarte być możena przełomie 1246/1247 r. Konrad organizując zimą 1246 r. ostatnią w życiu wyprawę wojenną skie-rowaną przeciw Jaćwięgom, zwrócił się o posiłki właśnie do Wasylka, wyprawa jednak zawróciła ze109w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l10A g n i e s z k a Te t e r y c z - P u z i o[10]W latach czterdziestych XIII w. w oddziałach Konrada pojawiają się też Li-twini. W bitwie pod Suchodołem w maju 1243 r. doszło do decydującej rozprawyzwolenników księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego na czele z Klemensemz Ruszczy z panującym w Małopolsce od 1241 r. Konradem Mazowieckim, któ-remu pomagały oddziały Przemysła I oraz księcia opolskiego Mieszka. WedługJana Długosza Litwini udzielili wtedy wraz z Jaćwięgami pomocy Konradowi16.Nie zgodził się z tym Jan Powierski, który zauważył, że Litwini w tym okresie na-jeżdżali ziemie ruskich sprzymierzeńców Konrada, poza tym doszło wtedy dowspółdziałania Litwinów, powstańców pruskich i księcia pomorskiego Świętopeł-ka, może przeciw Krzyżakom17. Podobnie zdaniem Grzegorza Białuńskiego udziałJaćwięgów w tej bitwie wydaje się wątpliwy, gdyż liczne wzmianki rocznikarskie(poza Janem Długoszem) donosząc o przytoczonych wyżej wydarzeniach, o tymnie wspominają18. Zatem nie mamy pewności co do udziału Litwinów w bitwierozstrzygającej o panowaniu nad Małopolską, ale wkrótce spotykamy ich u bokuKonrada, ponieważ – jak podajeKronika wielkopolska,źródło bliskie wydarzeniom(według Brygidy Kürbis powstałe w latach siedemdziesiątych XIII w.19) – Litwiniznajdowali się w oddziałach Konrada w 1243 r. podczas jego wyprawy na dobrabiskupa krakowskiego Prandoty, który następnie rzucił klątwę na jej uczestników,potwierdzoną przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełkę20.W 1244 r. Konrad ponownie najechał dobra biskupa krakowskiego, jego ruskisprzymierzeniec Daniel Romanowicz książę halicko-włodzimierski za namowąKonrada wyprawił się na ziemię lubelską, młodszy brat Daniela, Wasylko, dotarłpod Zawichost, nie udało mu się jednak przekroczyć Wisły ze względu na wez-branie rzeki21. Rycerstwo Bolesława Wstydliwego w odwecie spustoszyło ziemięchełmską22. To skłoniło Daniela do kolejnej wyprawy, której celem stał się Lublin.Grodu jednak nie zdobył, zagroził mu też najazd wojsk węgierskich23. Niewyklu-czone, że w którejś z tych wypraw uczestniczyli Litwini –Kronika wielkopolskawzględu na złe warunki atmosferyczne (D. Dąbrowski,Małżeństwa Wasylka Romanowicza. Problemmazowieckiego pochodzenia drugiej żony,[in:]Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów,red.K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s. 227–233).16J. Długosz, op.cit., ks. 7–8, s. 49–50.17J. Powierski,Kazimierz Kujawski a początki rywalizacji o ziemie zachodniobałtyjskie (do1247 r.),Ziemia Kujawska, t. 6: 1981, s. 15.18G. Białuński, op.cit., s. 91.19Kronika wielkopolska,[in:]Monumenta Poloniae Historica. Nova series(dalej cyt. MPH n.s.),wyd. B. Kürbis, t. 8, Warszawa 1970, s. XIV, XXII–XXVI. W opinii B. Kürbis autorem tego źródłabył Godzisław Baszek. Według A. Bielowskiego było dwóch autorów – biskup poznański Boguchwałi kustosz katedry poznańskiej Godzisław Baszek (KronikaBoguchwała i Godysława Paska,[in:] MPH,t. 2, wyd. A. Bielowski, Lwów 1872, s. 454–458).20Kronika wielkopolska,tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1965, s. 223, rozdział (dalej cyt. r.) 74;J. Długosz, op.cit., ks. 7–8, s. 56.21PSRL, t. 2, s. 795–797. Podana tu data 1245 została skorygowana na 1243 i 1244 r. (B. Włodar-ski,Polska i Ruś,s. 125).22B. Włodarski,Polityczne plany Konrada I księcia mazowieckiego,Toruń–Poznań 1971, s. 58–59.23M. Bartnicki, op.cit., s. 81–85.w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l[11]Książęta mazowieccy wobec państwa litewskiego w XIII wieku...11wspomina o najeździe na okolice Kielc Konrada z licznymi poganami bez podaniakonkretnego roku24. Według Jana Długosza był to najazd Litwinów, Rusinów i Jać-więgów, których Konrad sprowadził na ziemię lubelską25.W 1246 r. Konrad Mazowiecki po raz ostatni wyprawił się na Małopolskę. Wrazz Litwinami (i księciem opolskim Mieszkiem) pokonał pod Zaryszowem (możeJaroszynem) Bolesława Wstydliwego, który stracił wielu ludzi i został zmuszonydo ucieczki. WedługKroniki wielkopolskiej„Litwini i Mazowszanie zabili bardzowielu Sandomierzan i Krakowian, wielu z nich biorąc do niewoli”26. Wzmiankio tych wydarzeniach znajdują się też w kilku redakcjachRocznika małopolskiego(powstałych w czasach Kazimierza Wielkiego27), które potwierdzają udział Litwi-nów.Rocznik Traskipodaje, że Bolesław Wstydliwy stoczył w 1246 r. bitwę „in Ia-rosin” z Litwinami, gdzie poległo mnóstwo rycerzy28. W kodeksachKuropatnickie-go i szamotulskimsą bardzo podobne informacje29.Rocznik krakowskinatomiastwspomina tylko o Rusinach w 1246 r. pod Lublinem, Sieciechowem i Łukowem30.Jan Długosz obwiniał Konrada za spustoszenie przez Litwinów w tym czasie ziemisandomierskiej (zwłaszcza Opatowa i sąsiadujących z nim ziem)31. Przypuszczal-nie była to akcja rabunkowa przy okazji (potwierdzonego przez większość źródeł)pobytu Litwinów w Polsce razem z wojskami Konrada32.WKronice wielkopolskiejznajduje się informacja, że Konrad Mazowiecki wal-cząc o ziemie Bolesława Wstydliwego, „często wiódł Jaćwięgów, Skowitów, Pru-sów, Litwinów, Żmudzinów, najętych za zapłatę, celem pustoszenia ziem sando-mierskich bratanka swego”33. Litwini – i może pośredniczący Jaćwięgowie – stano-wili więc dla Konrada wojsko najemne, które miało prawo łupienia najeżdżanychterenów. Konrad zatem zapoczątkował wynajmowanie Litwinów w czasie wyprawwojennych, być może w jakimś stopniu wyznaczając im kierunek późniejszych wy-praw typowo rabunkowych, synom zaś dając przykład wykorzystywania mniej lubbardziej trwałych porozumień ze wschodnimi sąsiadami do walk wewnętrznych.Polityka Konrada dała początek zbliżeniu Polski z Litwą. Trzeba zwrócić uwa-gę, że książę mazowiecki Konrad nie traktował Litwinów tylko jako najeźdźcówna swoje ziemie, a więc wrogów, ale też jako sprzymierzeńców w swoich dąże-niach, co prawda nie przejmując się spustoszeniami, jakie czynili w Małopolsce.W świetle źródeł widać, że najazdy Litwinów kojarzono z interesami Konrada. Byćmoże m.in. pod wpływem działalności Konrada synod prowincjonalny we Wroc-Kronika wielkopolska(tłum. K. Abgarowicz), s. 210, r. 62.J. Długosz, op.cit., ks. 7–8, s. 55.26Kronika wielkopolska(tłum. K. Abgarowicz), s. 226–227, r. 80.27J. Dąbrowski,Dawne dziejopisarstwo polskie (do 1480 r.),Wrocław 1964, s. 65.28MPH, t. 2, s. 838.29Ibid., t. 3, Lwów 1878, s. 168–169.30Ibid., t. 2, s. 838.31J. Długosz, op.cit., ks. 7–8, s. 69.32G. Błaszczyk, op.cit., s. 37.33Kronika wielkopolska(tłum. K. Abgarowicz), s. 210, r. 62. Podobnie pisał J. Długosz (op.cit.,ks. 7–8, s. 76) po śmierci Konrada (pod rokiem 1248).2524w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l [ Pobierz całość w formacie PDF ]