Tengwar [elficki] dla jezyka ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tengwar dla języka polskiego
Ryszard Derdziński
-
tłumacz
Dodatku D
i
E
do
Władcy Pierścieni
Wprowadzenie
W najstarszych polskich edycjach
Władcy
Pierścieni
J.R.R. Tolkiena nie znajdziecie
dwóch ważnych tekstów objaśniających
rachuby czasu w Śródziemiu oraz szczegóły
elfickiej wymowy i ortografii: Dodatku D
O
kalendarzach
i Dodatku E zatytułowanego
Pisownia i rodzaje liter.
Pani Maria
Skibniewska, pierwszy polski tłumacz
Tolkiena, napisała:
W przekładzie polskim
pominięto dodatki o kalendarzach, alfabetach
i pismach, ponieważ szczegółowe rozważania
filologiczne, nawiązujące do języka
angielskiego, wydają się niemożliwe do
przeniesienia na język polski i byłyby dla
czytelnika mało zrozumiałe
(
Władca
Pierścieni. Powrót Króla
, Czytelnik 1981, str.
504). Decyzja o opuszczeniu tych tak dla nas
ważnych tekstów podyktowana została
trudnościami translatorskimi. Kiedy
Władca
pojawił się u nas w latach 60-tych, znajomość
angielskiego była w powijakach. A właśnie
znajomość rodzimego języka Tolkiena jest
niezbędna w zrozumieniu obydwu dodatków.
Kiedy w 1995 roku Wydawnictwo MUZA S.A. zwróciło się do mnie z prośbą o
udostępnienie dokonanego przeze mnie tłumaczenia tychże dodatków (wcześniej ukazały
się one w naszym klubowym piśmie
Gwaihirzę
), poczułem że niebo się przede mną
otwiera. To dla mnie prawdziwe wyróżnienie
.
Opublikowanie tekstu
Dodatku E
było
wyjątkową okazją dla polskiego tłumacza aby zaprezentować własny pomysł na
adaptację pisma Elfów dla potrzeb języka polskiego. Swoją koncepcję opublikowałem
jako notę pt.
Od tłumacza "Dodatku E" na polski
(
Powrót Króla
, str. 534). Zapraszam
Was do tej lektury.
Historia zewnętrzna pisma tengwar
Termin
historia zewnętrzna
to w tym artykule: dzieje powstawania pisma
tengwar
w
myśli samego Tolkiena. Wprowadzam ten termin dla odróżnienia
historii zewnętrznej
od
historii wewnętrznej - dziejów pisma
tengwar
w ramach
legendarium
J.R.R. Tolkiena
(
legendarium
to całokształt literackiej kreacji Profesora - wszystkie opowieści ze świata
Ardy). Pierwsza inskrypcja w piśmie, które przypomina bardzo późniejszy
tengwar
Fëanora
to napis z wielkiego dzbana w kryjówce Smauga na ilustracji
Rozmowa ze
Smaugiem
(
Conversation with Smaug
[w:]
J.R.R. Tolkien: Artist and Illustrator
W. G.
Hammonda i Ch. Scull, str. 140) oraz napis w języku arktycznym (będącym w
rzeczywistości odmianą quenya) w
Listach od Świętego Mikołaja
, list z 1937 roku).
Możemy przyjąć, że około roku 1937 Tolkien stworzył nowe pismo i od razu zaadoptował
je dla potrzeb swoich opowieści. Wcześniej posługiwał się Tolkien innymi alfabetami, z
których najbardziej znane to
Pismo Rúmila
i
Nowy Alfabet Angielski
(już wkrótce zajmę
się tymi pismami w Gwaith-i-Pheddain). Począwszy od 1937 Tolkien wykonał bardzo
wiele inskrypcji w tengwarze, z których najbardziej znane to te, które opublikował we
Władcy Pierścieni
(patrz strony: 44, 78, 403; wydanie MUZY) i w książce
Road Goes
Ever On
(być może niedługo zobaczycie tę książkę w moim tłumaczeniu w Waszych
księgarniach).
Historia wewnętrzna pisma tengwar
Szczegółowe informacje na temat historii tego pisma znajdziecie w
Dodatku E
do
Władcy
Pierścieni
(szczególnie strony 521-529). Tutaj podam tylko, że pismo bazowało na
wcześniejszym, choć całkiem odmiennym Piśmie Rúmila (patrz
Silmarillion
, str. 70; jak
zobaczycie to już wkrótce, znakami Rúmila zwanymi
sarati
pisano w kierunku góra-dół).
W
Silmarillionie
czytamy, że [Fëanor]
już za młodu udoskonalając dzieło Rúmila obmyślił
pismo nazwane od jego imienia i używane przez Eldarów w ciągu wielu następnych
wieków
(str. 71).
Annały Amanu
(w książce
Morgoth's Ring
pod red. Christophera
Tolkiena) podają, że stworzenie
Tengwar Fëanáro
(dosł. Liter Fëanora) miało miejsce w
1250 Roku Valarów. Pismo szybko wyparło wcześniejsze
Sarati Rúmilo
(dosł. Znaki
Rúmila), szczególnie wśród Noldorów, którzy pismo Fëanora przynieśli do Śródziemia. W
ten sposób liter Elfów nauczyły się też Elfy Szare i pradawni Edainowie w Beleriandzie.
Później przystosowali je dla potrzeb swojego języka Númenorejczycy - potomkowie
Edainów Pierwszej Ery. Po upadku Númenoru litery Fëanora były oficjalnym pismem
Królestw na Wygnaniu i w ten sposób pisać
tengwarem
nauczyli się Hobbici i inne wolne
ludy Zachodu. W Trzeciej Erze pismem Fëanora zapisywano w Śródziemiu języki:
quenya
,
sindarin
(pierwotne Elfie runy
cirth
, służące zapisowi sindarinu, zostały jeszcze
w Pierwszej Erze zastąpione literami
tengwar. Cirth
przyjął się za to wśród Krasnoludów)
i
Wspólną Mowę
. Jak zapisywano te języki literami Fëanora przeczytacie we
Władcy
Pierścieni
. Teraz zajmijmy się zapisem polszczyzny.
Adaptacja dla języka polskiego
Przejdźmy do sprawy dla nas najważniejszej. Chcemy zapisać mowę polską literami
Elfów. Po co? Choćby dlatego, że język polski z chwilą przetłumaczenia
Władcy Pierścieni
stał się odpowiednikiem języka
westron
(patrz
Zasady przekładu
,
Powrót Króla
, str.
545), a alfabetem westronu było pismo Fëanora (słowo
alfabet
brzmiało w westronie
zapewne
tópíchécá
, bo tak odczytywano pierwsze 4 litery systemu:
t
,
p
,
ch
,
c
). Na
'alfabecie' westronu oparłem swoją adaptację liter
tengwar
dla polszczyzny. Zanim
przejdę do omówienia mojej koncepcji pragnę wspomnieć o bardzo interesującym
pomyśle zapisu języka polskiego, którą zaprezentował na swojej stronie Michał
Świątkiewicz.
Podstawową zasadą mojej koncepcji jest to, że nie respektuje ona zawiłości polskiej
ortografii (ucieszą się ci, co rzadko miewali szóstki z dyktanda). W ten sam sposób
zapisywał angielszczyznę sam Profesor Tolkien. Na przykład
ż
i
rz
zapisujemy za pomocą
tej samej litery (patrz
. Polska ortografia to wynik ewolucji naszego języka, w
którym
h
brzmiało kiedyś inaczej niż
ch
, a
ż
inaczej niż
rz
itd. Mój zapis to
odzwierciedlenie dzisiejszej sytuacji fonetycznej.
Spółgłoski
Wszystkie polskie spółgłoski i litery Elfów je reprezentujące przedstawia powyższa
. Litery zaznaczone kolorem
szarym
nie znalazły zastosowania w mojej koncepcji.
Głoski
s
i
z
posiadają dwa warianty. Te w których 'ogonek' opada w dół stosowane są,
gdy nad daną literą zaznaczyć należy
tehta
'znak' samogłoski (gdy po
s
następuje
samogłoska, jak w słowie
serce
). Podobnie głoska
r
ma dwa warianty. Ten z 'ogonkiem'
skierowanym w dół stosujemy, gdy po
r
występuje samogłoska. Zmiękczenie spółgłosek
zapisujemy jak poniżej:
Samogłoski
Samogłoski zapisujemy w formie znaków nad spółgłoską (Elfy nazywały taki znak w
quenya
tehta
). Oto wszystkie samogłoski polskiego systemu fonetycznego:
Znaki specjalne
Przedstawiam teraz wszystkie znaki specjalne, które użyć możemy w zapisie języka
polskiego:
Cyfry
Oto cyfry Elfów obmyślone przez Fëanora. Christopher Tolkien zaprezentował je po raz
pierwszy w piśmie
Quettar
.
Aby zapisać liczbę dwu- i więcej cyfrową pamiętajmy o ważnej zasadzie: najpierw
zapisujemy jedności, potem dziesiątki, setki itd (odwrotnie niż w naszym systemie
zapisu cyfr), np. 1973 to cyframi Elfów 3791.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]