Teologia duchowości w procesie ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Ks. Marek Chmielewski
TEOLOGIA DUCHOWOŚCI
W PROCESIE KSZTAŁCENIA KAZNODZIEJÓW

Problematyka życia duchowego od samego początku przeni-
kała chrześcijańską refleksję teologiczną, o czym dobitnie za-
świadczają, na przykład, wczesnochrześcijańskie katechezy i pi-
sma Ojców Kościoła. Warto zaznaczyć, że obok pism apologe-
tycznych, główne pisma takich autorów, jak: Tertulian, Oryge-
nes, św. Cyprian, św. Bazyli i wielu innych, które powstały w
okresie prześladowania chrześcijaństwa, dotyczyły modlitwy i
dróg osiągania doskonałości. Wiele wieków później, kiedy na
przełomie XVI i XVII wieku zaczęły wyłaniać się z jednego pnia
teologii poszczególne dyscypliny, zwłaszcza dogmatyka, egze-
geza, teologia fundamentalna i moralna, nie zabrakło także teo-
logii ascetyczno-mistycznej, jak ją wtedy nazywano. Co więcej,
niemałe zasługi dla jej wyodrębnienia mają polscy teologowie:
dominikanin Mikołaj z Mościsk i franciszkanin Stefan Chryzo-
stom Dobrosielski
1
.
Uprawianie teologii ascetyczno-mistycznej jako dyscypliny
uniwersyteckiej, zapoczątkowane na Gregorianum w Rzymie w
1917 roku, wiązało się bezpośrednio z koniecznością odpowied-
niej formacji duchowieństwa. Jej nieodzowność w procesie przy-
gotowania do posługi kapłańskiej potwierdzają także najnowsze
dokumenty Kościoła, które dostrzegają ponadto potrzebę
uwzględnienia teologii duchowości w kształceniu kaznodziejów,
ściśle związanym z ich formacją duchową, niezbędną dla efek-
tywnego wypełniania posługi słowa. Ta troska Kościoła wynika
—————————

Artykuł wydrukowany w:
Integralne kształcenie kaznodziei
, red. W. Broński,
Lublin 2006, s. 233-241.
1
Zob. J. Misiurek,
Historia i teologia polskiej duchowości katolickiej
, t. 1 (w. X-
XVII), Lublin 1994, s. 302-330, 353-364.
1
z samej istoty życia duchowego, w służbie którego pozostaje ka-
znodziejska posługa jako dialogalny przekaz wiary.
1. Teologia duchowości
Jak wspomniano wyżej, teologia duchowości jako dyscyplina
akademicka, jest stosunkowo młoda. Niemniej jednak osiągnęła
już jasno określony status metodologiczny i podobnie jak każda
inna nauka
sensu scricto
posiada swój przedmiot, specyficzne
źródła oraz własną metodę
2
. Te trzy zasadnicze czynniki, wza-
jemnie się warunkujące, w sposób jednoznaczny odróżniają ją od
innych dyscyplin teologicznych, z którymi nie przestaje być
związana na różnych poziomach.
Jeśli chodzi o przedmiot teologii duchowości, to jest nim
świętość. Ujmując rzecz dynamicznie, należałoby powiedzieć, że
jest nim urzeczywistnianie świętości. Klasyczna metodologia
rozróżnia przedmiot materialny danej dyscypliny naukowej i
przedmiot formalny. Przedmiotem materialnym jest to co się ba-
da wprost i bezpośrednio, natomiast przedmiotem formalnym
jest aspekt, pod kątem którego przedmiot materialny jest ujmo-
wany poznawczo. Wobec tego należałoby powiedzieć, że przed-
miotem materialnym teologii duchowości jest doświadczenie
Boga objawienia judeochrześcijańskiego, czyli wejście w najści-
ślejszą z możliwych osobową relację z Boskimi Osobami. Przy
czym teologia duchowości interesuje się przede wszystkim tą re-
lacją pod kątem uświęcającego skutku w podmiocie, nie pomija-
jąc oczywiście płynącej z tego prawdy dogmatycznej, ani impe-
ratywu moralnego. Wynika z tego, że teologia duchowości inte-
resuje się tym, co dzieje się w człowieku ochrzczonym, gdy w
sposób świadomy przeżywa swoją wiarę. Mówimy tu oczywi-
ście o katolickiej teologii duchowości, która mając za przedmiot
—————————
2
Zob. M. Chmielewski,
Metodologiczne problemy posoborowej teologii ducho-
wości katolickiej
, Lublin 1999, s. 69-78.
2
doświadczenie duchowe jako takie, przynajmniej
per analogiam
zajmuje się także duchowościami innych religii.
Tak określony przedmiot teologii duchowości domaga się
właściwych sobie źródeł. Obok źródeł ogólnoteologicznych, ta-
kich jak: Pismo święte, Tradycja, Magisterium Ecclesiae itp., do
których odwołują się wszystkie dyscypliny teologiczne, teologia
duchowości ma własne, specyficzne źródła. Kryterium ich wy-
odrębnienia jest właśnie doświadczenie duchowe. Teolog du-
chowości, prowadząc swoje badania, zwraca szczególną uwagę
na wszelkiego rodzaju teksty czy inne formy przekazu, w któ-
rych w jakiś sposób zostało ujęte doświadczenie duchowe, czyli
ta bardzo osobista relacja do Boskich Osób i jej moralne oraz
afektywno-psychiczne reperkusje. Oznacza to, że dla teologii
duchowości większą wartość poznawczą będą mieć osobiste za-
piski duchowe danej osoby, aniżeli ewentualne wnikliwe opra-
cowania i traktaty teologiczne, w których nierzadko element
osobistego doświadczenia duchowego jest prawie niewidoczny
3
.
Metoda teologii duchowości ściśle odpowiada przedmiotowi
badań i specyfice źródeł. Choć teologia duchowości posługuje się
ogólną metodą teologiczną, której charakterystyczną cechą jest
powoływanie się na dane Objawienia, jako na przesłankę więk-
szą, to jednak wypracowała własną metodę badawczą, u pod-
staw której są założenia personalizmu chrześcijańskiego. Polega
ona na określeniu postawy chrześcijanina wobec istotnych war-
tości: Boga, człowieka, świata, samego siebie itp., przy zastoso-
waniu opisu fenomenologicznego. Chodzi najpierw o ustalenie,
jakie jest odniesienie intelektualno-poznawcze i afektywno-moty-
wacyjne oraz jakie są konkretne zachowania i działania podmio-
tu odpowiednio do rozpoznanej i uznanej wartości. W dalszej
kolejności teologia duchowości poddaje weryfikacji i ocenie w
—————————
3
Zob. M. Chmielewski,
Las fuentes de la teología espiritual
, w:
Dar razón de la
esperanza. Homenaje al prof. dr. José Luis Illanes
, red. T. Trio, Pamplona 2004,
s. 843-855.
3
świetle Objawienia w ten sposób opisane postawy duchowe
4
.
Redukcjonizmem byłoby jednak sądzić, że teologia ducho-
wości zajmuje się ściśle pojętą pobożnością. Wprost przeciwnie,
wszystko co ma związek z procesem uświęcenia człowieka, tak
w sensie wspomagania go jak i hamowania, wchodzi w zakres
zainteresowania duchowości, uprawianej zarówno na poziomie
akademickim, jak i duszpasterskim, tym bardziej że obydwa te
poziomy są sobie wzajemnie przyporządkowane. Teologia du-
chowości nie jest bowiem nauką abstrakcyjną, ale zawsze zatro-
skaną o uświęcenie całego człowieka w jego konkretnym osa-
dzeniu eklezjalno-środowiskowym.
Z uwagi na ten praktyczny i zarazem sapiencjalny (mądro-
ściowy) wymiar teologii duchowości, nie może jej zabraknąć w
intelektualnym i duchowym przygotowaniu głosicieli słowa Bo-
żego. W tym miejscu warto jeszcze zauważyć, że tym, co szcze-
gólnie wyróżnia teologię duchowości wśród innych dyscyplin
teologicznych jest jej integrujący charakter w wymiarze przed-
miotowym, a zwłaszcza w wymiarze podmiotowym. Po Soborze
Watykańskim II, który wybitnie przyczynił się do odnowienia i
ożywienia nauk teologicznych, teologia duchowości — zdaniem
wielu komentatorów — stała się ona „dyscypliną przekrojową”
albo „nauką panoramiczną”
5
. Jest ona bowiem jak soczewka, w
której skupiają się różne nurty teologiczne jak promienie jednego
światła. Mówi się też, że teologia duchowości jest jak wierzcho-
łek ostrosłupa, ku któremu zbiegają się wszystkie linie i boki, re-
prezentujące pozostałe dyscypliny teologiczne, albo zwornik w
gotyckim sklepieniu. Wspierając się na innych dyscyplinach teo-
logicznych, stanowi dla nich nie tylko dekoracyjny ornament, ale
przede wszystkim punkt styczny i gwarancję spójności
6
.
—————————
4
Zob. M. Chmielewski,
Metodologiczne problemy…
, dz. cyt., s. , s. 184-200.
5
Zob. J. Weismayer,
Pełnia życia. Zarys historii i teologii chrześcijańskiej du-
chowości
, Kraków 1993, s. 15-17.
6
Zob. J. Sudbrack,
Kann man Spiritualiät lehrnen? Drei Beiträge. Eine theolo-
4
Z punktu widzenia formacji kaznodziejów ważniejszy jest
dla nas integrujący charakter teologii duchowości brany w sensie
podmiotowym. Kościół katolicki, szczególnie od Soboru Waty-
kańskiego II, ujawnia troskę o to, aby wiedzę teologiczną łączyć
z życiem prawdziwie chrześcijańskim. W sposób szczególny do-
tyczy to kapłanów (por. SC 16; OT 14. 18; AG 20). Mówi się za-
tem o potrzebie troski o jedność życia duchowego kapłana i peł-
nionej przez niego posługi. Studia teologiczne i w ogóle formacja
permanentna kapłanów, ma służyć tej integracji w podmiocie
7
.
Najpełniej ta troska Kościoła o spójność uprawiania teologii i ży-
cia duchowego wyraża się w Instrukcji o powołaniu teologa w
Kościele
Donum veritatis
, w której czytamy, że „teolog — z racji
swojego powołania — musi żyć intensywną wiarą i zawsze łą-
czyć badania naukowe z modlitwą” (DV 8). Odpowiednio
ukształtowane życie duchowe teologa stanowi więc poniekąd
wymóg metodologiczny, skoro Instrukcja stwierdza, że „upra-
wianie teologii wymaga duchowego wysiłku związanego ze
zdobywaniem ścisłości i uświęceniem” (DV 9). W tym kontekście
wymowne staje się zdanie Ewagriusza z Pontu: „Jeśli jesteś teo-
logiem, będziesz dobrze się modlił, a jeśli dobrze się modlisz,
będziesz teologiem”
8
.
2. Życie duchowe kaznodziejów
Kościół posłuszny woli Chrystusa, od samego początku bar-
dzo troszczy się o wysoki poziom życia moralno-duchowego
—————————
gische Reflexion
, „Geist und Leben” 53(1980), s. 446-447; tenże,
Experiencia de la
fé
, „Revista de Espiritualidad” 39(1980), s. 406; I. Colosio,
Espiritualidad hoy.
Tendencias psicológicas morales de nuestra época
, Barcelona 1966, s. 9-10.
7
Zob. M. Chmielewski,
Integrujący charakter teologii duchowości
, „Roczniki
Teologiczne” 50(2003) z. 5, s. 43-60; tenże,
Jedność życia kapłana w świetle instruk-
cji Kongregacji ds. Duchowieństwa pt. „Kapłan — pasterz i przewodnik wspólnoty pa-
rafialnej”
, „Dobry Pasterz” 28(2003), s. 117-129.
8
De oratione
, 60, PG 79, 1180 B.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]