Tekst

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->1Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak,Stylistyka- wykładTekst. Kompozycja i spójność tekstuLITERATURAT. Dobrzyńska,Tekst,w: J. Bartmiński (red.),Współczesny język polski,Lublin 2001T. Dobrzyńska,Tekst. Próba syntezy,Warszawa 1993J. Jagodzińska,O tekście,w: E. Bańkowska i In. (red.),Praktyczna stylistyka nie tylko dlapolonistów,Warszawa 2000M.R. Mayenowa (red.),O spójności tekstu,Wrocław 1971A. Wilkoń,Spójność i struktura tekstu,cz. I.Problematyka tekstu,cz.IIProblematykaspójności tekstu,Kraków 2002E. Wolańska,Kompozycja i spójność wypowiedzi językowej. Strategiczne pozycje tekstowe,w: E. Bańkowska i In. (red.),Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów,Warszawa 2000H. Wszeborowska,Układ graficzny strony i całości. Bibliografia, przypisy, indeksy,w: E.Bańkowska i In. (red.),Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów,Warszawa 2000R. A. de Beaugrande, A. Dressler,Wstęp do lingwistyki tekstu,przeł. A. Szwedek,Warszawa 1990I. Tekst jako przedmiot badań naukowychTekstem - jego teorią i interpretacją, a także analizą sposobów jego przetwarzania (np.streszczanie, parafrazowanie, trawestowanie)zajmuje się dyscyplina nazywanatekstologią,czasemlingwistyką tekstu, teorią tekstu, gramatyka tekstu.Termintekstologia– wprowadzony w Polsce przez J. Bartmińskiego- lata 80. (ZakładTekstologii i Gramatyki Języka Polskiego UMCS 1992).1. Tekst jako przedmiot badań naukowych na świecieRetoryka – Arystoteles, Kwintylian – kanon tekstów perswazyjnychXIX w. – H. Weil- niem. autor dzieła o szyku wyrazów (punkt wyjścia i cel wypowiedzi),Gabelentz (teoria podmiotu i orzeczenia psychologicznego)Prekursorskie prace: lata 30. Mathesius – spostrzeżenie w tekście wyższego piętra struktury onaturze gramatycznej (aktualne rozczłonkowanie zdania)Lata 50. – Bachtin, ProppKontynuatorzy szkoły praskiej: Daneš, Firbas, Sgall) –60/70 i lata 70.- powierzchniowewłaściwości tekstu (formalne wskaźniki spójności, zdanie w tekście)Szkoła anglo-amerykańska- lata 70-80: Halliday, etnografia mowy - badanie związków międzytypami zachowań a uwarunkowaniami społ. i kult. – Hymes, pragmatyka – Grice, analizakonwersacyjna – Goffman, Jefferson2. Tekst jako przedmiot badań naukowych w PolsceLata 30. i 40. - S. Szober, S. Jodłowski (podmiot i orzeczenie psychologiczne), Z.Klemensiewicz (nawiązania międzyzdaniowe)Jako osobna dyscyplina badawcza – poł. lat 60., głównie lata 70. M. R. Mayenowa i jejuczniowie: A. Wierzbicka, T. Dobrzyńska) – inspiracje czeskie i amerykańskieSzkoła Lubelska: lata 60.- Brajerski, Kaczmarski, lata 90. - J. Bartmiński2II. Znaczenie terminutekst:tekst- łac.textus‘tkanina,plecionka’Znaczenie szersze:Tekst (tekst,przekazy kultury)- wszelkie dobro kultury, wzbogacane przez kolejne pokolenia, efektpracy twórczej i aktywności wielu pokoleń, przekazywane za pomocąróżnorodnych kodówsemiotycznych,reprezentujące więc na przykład literaturę, muzykę, malarstwo, teatr, taniec, film,religię itp.Takie rozumienie używane w obrębie folklorystyki i etnografii, antropologii zajmujących sięproblematyką kultury i wytworów kulturowych. To rozszerzenie jest konsekwencją podobnieszerokiego ujęcia terminujęzykw teorii informacji i w semiotyce. Termin w szerokim znaczeniu tenstosowany w pracach badaczy kultury i semiotyków szkoły moskiewsko-tartuskiej (Jurij.Łotman, BorisUspienski). Semiotyczny nurt badań tekstowych reprezentowany jest w Polsce przez książkę S.ŻółkiewskiegoTeksty kultury(1988)Znaczenie węższe:Tekst (wypowiedź, komunikat przekaz) -najczęściej ponadzdaniowa jednostka zbudowana zuporządkowanego, skończonego zbioru elementów językowych; stanowi zamkniętącałośćznaczeniową(w pełni wyraża intencje komunikacyjne mówiącego, ma pełną komunikatywnąwystarczalność i jest przeznaczona do kompleksowego odbioru),tematyczną, kompozycyjną,(wykazujespójność strukturalną –ten warunek nie przez wszystkich uwzględniany), wreszciecharakteryzuje się określonymnacechowaniem gatunkowym i stylowym;konkretnyproduktczyjejś aktywności w zakresie posługiwania się językiem (w innych ujęciach – sam procesposługiwania się językiem w określonej sytuacji komunikacyjnej).Najbardziej znana propozycja kryteriów tekstowości -Beaugrande’a i Dresslera (1990):1.2.3.4.5.6.7.kohezja,koherencja,intencjonalność,akceptowalność,informacyjność,sytuacyjność,intertekstualnośćTekst – ewolucja znaczenia terminuTradycyjnie – tekst pisanyL. 60-70. – wytwór językowy, ciąg zdań zespolonych łańcuchem powiązań formalnych,jednostka formalna wyższego rzędu niż zdanie (rozwój gramatyki tekstu na wzór gramatykizdania – poszukiwanie formalnych wykładników tekstowości)Przełom 70/80. – skupienie na komunikacji ustnej – tekst jako proces – zdarzeniekomunikacyjne3Dyskurs – ewolucja znaczenia terminuTermin zadomowiony najpóźniej – lata 80.Tradycyjnie - związany z mówieniem - dyskurs = wypowiedź (dłuższa, oparta narozumowaniu, wnioskowaniu i in. czynnościach mentalnych) - por. GłowińskiDyskurs w znaczeniu zapożyczonym z prac ang.franc. = tekst 2, czyli produkt językowy+całyakt komunikacji (sytuacja użycia, nad.,odb., intencje) - por. J. LabochaDyskurs – płaszczyzna pośrednia miedzylange i parole– normy zachowań werbalnych, naktóre składają się techniki budowania wypowiedzi i tekstu w określonej sytuacjikomunikacyjnej, np. dyskurs naukowy, religijny itp.- por. S. GajdaDyskurs - sfera komunikacji publicznej, np. dyskurs feministyczny, dyskurs liberalny,edukacyjny – sposób mówienia+ propagowane myśli, koncepcje, ideeIII. Dwa typy spójności: koherencja i kohezja1.Typ spójności polegającej na istnieniu nadrzędnego tematu, rozwijanego w zaplanowany przeznadawcę sposób w poszczególnych powiązanych ze sobą semantycznie częściach tekstu -spójność semantyczna, czyli k o h e r e n c j a.Koherencja- podstawowa własność tekstu oparta na 3 jednościach. Tekst jest:sformułowany przez jeden podmiot mówiący (jeden - nie znaczy jednostkowy)adresowany do jednego odbiorcy (nie chodzi o jednostkę biologiczną, lecz obowiązującytyp wymaganej od odbiorcy wiedzy o świecie)na jeden (dowolnie szeroki) temat - każdy tekst jest o czymś, jest skonstruowany wedługjakiegoś wewnętrznego planu semantycznego, który odbiorca musi zrekonstruować wprocesie odbioruKażde zdanie tekstu jest traktowane jako wypowiedź tej samej osoby. Wykazuje ona ciągłośćpostaw i stanu świadomości, w obręb jej wiedzy o świecie nie wchodzą zdania sprzeczne,chyba, że ujmowana jest jako osoba niekonsekwentna myślowo lub chora psychicznie.Taki nadawca kieruje wypowiedź do jednego odbiorcy o tym samym stanie świadomości.Ważne jest istnienie jakiejś jedności tematycznej – globalnego sensu, który umożliwia takiepraktyki jak streszczanie, parafrazowanie itp. Problem tematycznej spójności tekstuujmowany:statycznielubdynamicznie.W pierwszym wypadku jedność tematyczna –związek poszczególnych zdań. W podejściu dynamicznym – jedność tematyczna – ujmowanajako zamiar mówiącego, cel komunikacyjny, który chce osiągnąć w wypowiedzi. Tekstuczestniczy w dokonywaniu pewnych czynności mownych.2. Kohezja - sieć powiązań międzyzdaniowych = spójność strukturalna, linearnaWykładniki kohezjipowtórzenia dokładne:.W zawodach polscy zawodnicy zdobyli mistrzostw świata. Mistrzostwo świata to prawdziwaniespodzianka dla kibiców.4powtórzenia niedokładne (synonimy, peryfrazy, hiperonimy - wyrazy o treściogólniejszej, zaimki anaforyczne):W poniedziałek do Warszawy przylatujeOjciec św. Papieżpozostanie w Warszawie do końca tygodnia.Podczas wieczoru poetyckiegoAnna Nehrebeckarecytowała wierszePawlikowskiej-Jasnorzewskiej.Wierszemistrzyni poetyckiej miniaturyw interpreatcjiznanej aktorkinabrałynowego blasku.Na klombie zakwitłytulipany. Kwiatytworzyły przed domem kolorowy kobierzec.W niedzielę spotkałam się z mojąprzyjaciółkąz lat szkolnych. Nie widziałamjejod 10 lat.nawiązania(o charakterze słowotwórczym):Zdecydowanie wolęprozęniż poezję. Tekstyprozatorskieodpowiadają bardziej mentalnościczłowieka XXI w.Zakłócenia w stosowaniu leksykalnych środków spójnościowych - źródło elementarnych błędówjęzykowych*Marek pobił się kiedyś z Wojtkiem. Chłopiec nie może zapomnieć o tym wydarzeniu.wykładniki relacji czasowej, (jednorodność form czasu czasowników)wyrażenia wskazujące na ten sam przedmiot odniesienia kolejnych zdań (zaimki, nazwydanego obiektu)użycie końcówek czasownika w funkcji anaforycznejsyntaktyczne wykładniki ciągłości, tzw.k o n e k t y w y,czyli spójniki: łączne,przeciwstawne, wynikowe (np.i, oraz, a, ponieważ, bo)k o n e k t o r y w z g l ę d n e(zaimki o funkcji spójnika, jak w zdaniu:Nie wiem dokądpojechała Basia,gdzie zaimekgdziepełni funkcję spójnika)środki składniowe,np. p a r a l e l i z m s k ł a d n i o w y (powtórzenie w sąsiadującychzdaniach tego samego schematu syntaktycznego wypełnionego innymi słowami):Świat opiera się na niesprawiedliwości:wiedzą o tym dzieci, bo stykają się z nią w szkole.wiedzą o tym dorośli , bo doświadczają jej w swoim życiu zawodowym.struktury typu: pytanie-odpowiedźukłady kontrastowe – semantyczne: zdania z negacja, antonimy, przeciwstawieniasumacje, pointy, logiczne wnioskijednorodne wyliczeniametatekstowe wypowiedzenia o funkcji scalającej, gradacyjnejMetatekst –to elementy tekstu niosące informacje o samym tekście – jego składnikach lubcałości, pełniące funkcję komentarza wobec elementów tekstuMetatekst jest typem wypowiedzi, która nadbudowuje się nad wypowiedzią właściwą, organizującjego strukturę semantyczną i formalną.Rodzaje metatekstu:5tzw.t r a n z y c j e(czyli wyrażenia, których funkcją jest uwydatnienie poszczególnychelementów kompozycji tekstu - tworzą one łatwo uchwytną dla odbiorcy ramę tekstupozwalającą śledzić bieg myśli nadawcy, np.na początku...; na koniec...; po pierwsze..., podrugie...; zanim przejdę do...zajmę).izolowane przeważnie krótkie wtręty metatekstowe typu:innymi słowy, po prostu, wreszcie,rzekomo– wyrażają często dystans, rezerwę nadawcyfunkcję metatekstową pełni cudzysłówwyodrębnione kompozycyjnie części tekstu,jak tytuł, motto, wtęp, posłowie, spis treści,dołączone do tekstu komentarze, przypisy, zestawy bibliograficzne.IV. Zdanie w tekście (struktura tematyczno-rematyczna)Zdanie jako element tekstu jest czymś więcej niż aktualizacją schematu składniowego.Wyodrębniona jest w nim część, w której mówiący informuje o cechach przypisywanych przezniego przedmiotowi wypowiedzi.Podział ten znany dzięki pracomS.Szobera i S.Jodłowskiegoz lat 30 jakopodmiotpsychologiczny i orzeczenie psychologiczne,nazywany jest od czasówVilemaMathesiusa aktualnym rozczłonkowaniem zdania.W lingwistycebrytyjskiej i amerykańskiej, w niektórych pracach czeskich(J. Firbas)przyjęła się nazwafunkcjonalna perspektywa zdania.Rozczłonkowanie aktualne dokonuje się niezależnie od gramatycznych części zdania jakopodmiot i orzeczenie. Dane zdanie może więc w różnych użyciach nieść odmienny sens iwłączać się w rozmaite konteksty.Badacze nie są zgodni co do ilości elementów wyodrębnionych w zdaniu w konsekwencjiaktualnego rozczłonkowania. Przeważa ujecie dwudzielne, którego zwolennikiem byłstrukturalista praski V. Mathesius:punkt wyjścia i jądro wypowiedzi.W późniejszychpracach dla tych pojęć przyjęto terminy:temat-remat; topic-focus, datu-novum.Temat- to, o czym się mówi.Remat -informacja o temacie, zwykle stanowiąca nowość informacyjną.Różne sposoby sygnalizowania aktualnej funkcji poszczególnych elementów zdania wakcie komunikacjiW tekstach pisanych a.r.z. - sygnalizowane szykiem elementów, np.:Janek pojechał ekspresem do Wrocławia.Do Wrocławia ekspresem pojechał Janek.Janek pojechał do Wrocławia ekspresem.Dlarematu- zastrzeżona pozycjakońcowaw zdaniu.W wypowiedziach ustnych a.r.z.- sygnalizowane z wykorzystaniemśrodkówprozodyjnych: akcent zdaniowy(podkreślający remat) orazintonacja wznosząca(antykadencja), a także ewentualniekrótka pauza(wyróżniające temat). [ Pobierz całość w formacie PDF ]