Teoria wychowania z zarysie cz.1 - ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Rozdział l
Teoria wychowania jako
dyscyplina pedagogiczna
1. Ogólna charakterystyka teorii wychowania
Nazwa teorii wychowania
Teoria wychowania w przyjętym tutaj znaczeniu jest jedną z pod-
stawowych dyscyplin pedagogicznych, do których — oprócz niej — za-
licza się m.in. pedagogikę ogólną, dydaktykę (nazywaną niekiedy teo-
rią nauczania), pedagogikę porównawczą, społeczną i specjalną oraz
historię wychowania i oświaty. Nie jest więc jednolitym i wewnętrznie
spójnym systemem twierdzeń dotyczących wychowania, czyli jakąś
osobną teorią. Będąc nazwą określonej dyscypliny naukowej, zawiera
wiele przeróżnych teorii — zarówno o charakterze ogólnym, jak i cząst-
kowym.
Nazwa teorii wychowania jako odrębnej dyscypliny pedagogicznej
pojawiła się u nas dopiero w okresie powojennym. Podejmowane przez
nią problemy wcześniej leżały w gestii zainteresowań pedagogiki ogól-
nej (S. Podoleński, 1930) albo też tzw. pedagogiki normatywnej, prak-
tycznej lub opisowej (K. Kotłowski, 1976). W Europie Zachodniej, jak
również w Ameryce Północnej, raczej rzadko mówi się o dyscyplinie
nazywanej teorią wychowania. Istniej ą jednak pod tym względem wy-
jątki (por. J. Oelkers, 2001). To, czym się ona zajmuje, jest tam najczę-
ściej przedmiotem pedagogiki jako nauki o wychowaniu (A. Kaiser,
R. Kaiser, 1991) lub przedmiotem innych dyscyplin naukowych, jak
filozofia człowieka, psychologia i socjologia. W ramach uprawianej na
Zachodzie pedagogiki tematy zbieżne z teorią wychowania, rozumianą
jako odrębna dyscyplina pedagogiczna, występują nierzadko pod naz-
wą „podstawy wychowania", w odróżnieniu od podstaw nauczania lub
kształcenia (H. Zopfl, H. Huber, 1990).
„Teoria
wychowa-
nia" nazwą
jednej z
dyscyplin
pedagogicz-
nych
Nazwa teorii
wychowania
wcześniej
nieznana
Przedmiot teorii wychowania
Głównym przedmiotem zainteresowań teorii wychowania jest wy-
chowanie w wąskim jego rozumieniu, tj. kształtowanie postaw i innych
cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stwarzaniem im warun-
ków ułatwiających samoaktualizację drzemiących w nich, konstruktyw-
Ogólna
charaktery-
styka przed-
miotu teorii
wychowania
Ogólna charakterystyka teorii wychowania
Uszczegół
owiona
cha-
rakterystyka
przedmiotu
teorii wy-
chowania
nych możliwości. W tym sensie teorią wychowania interesuje szcze-
gólnie rozwój moralny, społeczny, kulturalny i fizyczny dzieci i mło-
dzieży, mniej natomiast ich rozwój umysłowy w procesie uczenia się,
czym zajmuje się głównie dydaktyka.
Ujmując szerzej, teoria wychowania — poza gromadzeniem i sys-
tematyzacją wiedzy na temat dotychczasowych osiągnięć w zakresie
wąsko pojętego wychowania — zajmuje się:
1)
formułowaniem celów, jakie mogłyby lub jakie powinny być reali
zowane w procesie wychowawczyni i ukazywaniem związanych
z nimi wartości, a zwłaszcza różnego rodzaju powinności, jak nor
my, ideały, dezyderaty moralne głoszone w filozofii, religii, aksjolo-
gii i etyce (szczególnie deontologii);
2)
projektowaniem działalności wychowawczej, czyli sposobami umoż
liwiającymi realizowanie określonych celów wychowania, jak rów
nież ułatwiającymi wychowankom samoaktualizację własnych szans
rozwojowych w sferze pozytywnych cech osobowości;
3)
różnymi czynnikami — zwłaszcza psychospołecznymi — warun
kującymi powodzenie lub niepowodzenie zaprojektowanej działalno
ści wychowawczej, do których zalicza się m.in.: podmiotowe trakto
wanie dzieci i młodzieży, racjonalne organizowanie ich życia i pracy,
umiejętność nawiązywania z nimi kontaktów interpersonalnych, po
znawanie ich i umożliwianie im kierowania własnym rozwojem.
Słowem, teoria wychowania jest dyscypliną pedagogiczną zajmują-
cą się przede wszystkim celami oraz sposobami i warunkami działalności
wychowawczej podejmowanej wobec dzieci i młodzieży. Kwestiami
związanymi z wychowaniem ludzi dorosłych i w wieku podeszłym in-
teresuje się raczej sporadycznie; problemy te są przedmiotem zaintere-
sowań andragogiki czy — inaczej mówiąc — pedagogiki dorosłych.
Zróżnic
o-
wan
e
rozumienie
teorii
wychowania
Pojmowanie teorii wychowania
Nie wszyscy pedagodzy zgadzają się z przedstawionym zakresem
zainteresowań teorii wychowania, kwestionuje się również przyznawa-
nie jej statusu odrębnej dyscypliny pedagogicznej. Niektórzy są zdania,
iż teoria wychowania powinna zajmować się wyłącznie sposobami
i warunkami skutecznej pracy wychowawczej, czyli świadomym wywo-
ływaniem zmian w osobowości wychowanków. Formułowanie celów
wychowawczych i zajmowanie się zagadnieniem wartości wykracza
— zdaniem tych pedagogów — poza kompetencje teorii wychowania.
Inni wyraźnie się temu przeciwstawiają, twierdząc, że formułowanie
celów i analiza wartości, w imię których warto uczynić je przedmiotem
Teoria wychowania jako dyscyplina pedagogiczna
icy wychowawczej, leżą w gestii zainteresowań teorii wychowania ^
takim samym stopniu jak sposoby oddziaływań wychowawczych
Ignożliwiających realizację sformułowanych uprzednio celów. Jeszcze
inni są zdania, że teoria wychowania, jakkolwiek zajmuje się przede
wszystkim poszukiwaniem sposobów realizacji celów wychowawczych,
nie pozostaje jednak obojętna wobec treści tych celów, które wyprowa-
dza głównie w ramach ściśle określonej ideologii społecznej. Są rów-
nież tacy, którzy nie widzą potrzeby wyodrębnienia teorii wychowa-
nia jako samodzielnej dyscypliny pedagogicznej. W wielu kwestiach
___
jak twierdzą — wyręczają bowiem pedagogika ogólna.
Niezależnie od tego, czego się oczekuje od teorii wychowania ja-
ko jednej z podstawowych dyscyplin pedagogicznych, warto podkre-
ślić, iż —jak dotąd — nadal pozostaje ona jeszcze
in statu nascendi.
Wiele jej dotychczasowych osiągnięć budzi niemałe wątpliwości, po-
czynając od uproszczonego rozumienia wychowania i niedoceniania
wpływów socjalizacji i inkulturacji w procesie wychowawczym, a koń-
cząc na kontrowersjach wokół celów i metod wychowania oraz na nie-
domaganiach stosowanych przez nią badań naukowych (por. M. Łoboc-
ki, 1985b). Teoria nauczania nie zdołała się też uwolnić od ciążącego na
niej — zwłaszcza przez wiele ostatnich lat — charakteru bądź to prze-
sadnie normatywno-filozoficznego, bądź empiryczno-indukcyjnego.
Pierwszy z nich redukuje rolę teorii wychowania do funkcji ideologicz-
nej, a więc czyni ją poniekąd narzędziem umacniania ładu i porządku
społeczno-politycznego i zarazem sprawowanej aktualnie władzy pań-
stwowej. Natomiast charakter empiryczno-indukcyjny teorii wychowa-
nia skazuje ją na podejście scjentystyczne, czyli zapożyczone z nauk
ścisłych — uznające priorytet metodologii badań nad przedmiotem ba-
danym i podejmowanymi w związku z nimi problemami; zapomina się
tu niejako o wyjątkowej złożoności procesu wychowawczego, który nie
zawsze poddaje się w pełni rygorom pomiaru obowiązującego w nau-
kach
stricte
przyrodniczych.
Teoria
wy-
chowania
w stanie
tworzenia
2. Z historii teorii wychowania
Aby nie powtarzać dotychczasowych niedomagań teorii wychowania
oraz przewidzieć i ukierunkować dalszy jej rozwój, warto uświadomić
sobie sposób, w jaki uprawiano ją u nas, zwłaszcza w latach
powojennych, tj. od 1945 do 1990 roku. Nie pozostanie on bowiem
niezależnie od krytycznego ustosunkowania się do niego — obojętny
na aktualne uprawianie teorii wychowania. W nauce już tak jest,
Z historii teorii wychowania ]
~J
iż to, co nowe, powstaje i rozwija się zwykle na bazie tego, co już było,
czego doświadczono i poznano poprzednio. Nawet tzw. przewroty ko-
pernikańskie w nauce są — wbrew pozorom — głęboko zakotwiczone
w istniejącym uprzednio dorobku naukowym. Uświadomienie sobie
zatem zarówno niedomagań, jak i faktycznych osiągnięć teorii wycho-
wania wspomnianego okresu może ułatwić i przyśpieszyć zmiany i ulep-
szenia w dalszym jej rozwoju.
Powoływa-
nie się na
dorobek
pedagogiki
międzywo-
jennej
Teoria wychowania w latach 1945-1948
W powojennej historii teorii wychowania zarysowuje się co naj-
mniej kilka okresów. Pierwszy z nich przypada na lata 1945-1948.
Charakterystyczną cechą tego okresu było z jednej strony korzystanie
i powoływanie się na dorobek pedagogiki międzywojennej, a z dru-
giej poddanie ostrej krytyce niektórych jej założeń — w tym zwłaszcza
pajdocentryzmu, czyli poglądu przyznającego dziecku centralne miej-
sce w procesie wychowania, przy czym oddziaływanie na niego spro-
wadzano głównie do pomagania mu w naturalnym, spontanicznym
i swobodnym rozwoju. Już wtedy zaczęto w teorii wychowania przy-
wiązywać coraz większą wagę do wiodącej roli wychowawców i nau-
czycieli w procesie wychowawczym. Podkreślano, iż podstawowym
celem pracy z wychowankami jest nie tyle obserwowanie i ułatwianie
samorzutnego rozwoju, ile świadome i celowe kształtowanie ich osobo-
wości, aby ułatwić im przystosowanie się do powojennych warunków
życia w Polsce, a szczególnie do budowy nowego ustroju społeczno-
politycznego wbrew oczekiwaniom i mimo dezaprobaty znakomitej
większości społeczeństwa polskiego.
W tym okresie pozwalano z jednej strony na stosunkowo duży
margines nieskrępowanej myśli o wychowaniu, a z drugiej — zaczęto
poddawać ją coraz większemu ocenzurowaniu i stopniowo uczyniono
przedmiotem odgórnej manipulacji.
Docenianie
roli wycho-
wawców
(nauczycieli)
w procesie
wychowaw-
czym
Wywieranie
ideolo-
gicznego
nacisku na
teorię wy-
chowania
Teoria wychowania w latach 1949-1956
Drugi okres rozwoju teorii wychowania obejmuje lata 1949-1956.
W tym czasie teoria wychowania stała się jawnym obiektem ideolo-
gicznego nacisku i ubezwłasnowolnienia ze strony różnych instancji
władz państwowych i politycznych. Nastąpił wyraźny regres w nauko-
wym rozwoju teorii wychowania. Polskim pedagogom pozwolono gło-
sić i upowszechniać wyłącznie takie poglądy dotyczące wychowania,
jakie miała wtedy do zaoferowania pedagogika radziecka. Uchodziła
l 8 Teoria wychowania jako dyscyplina pedagogiczna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]